Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик-иқтисодиѐт институти

10.5-расм. Муаммонинг долзарблигини аниқлайдиган омиллар
Шу мақсадда компаниялар, давлатлар ва жамоатчилик 
томонидан НЕЙГдан мақсадли фойдаланишга йўналтирилган 
комплекс чораларни амалга ошириш белгилаб қўйилган 2009 йилдан 
бошлаб ѐввойи табиатни қўриқлаш Жаҳон фонда юқорида кўрсатиб 
ўтилган қарорларни амалга ошириш ва уни таъминлаш бўйича 
давлатларда акциялар ўтказиб келмоқда. 

---

345 
Нефтнинг таркибидаги йўлдош газлардан фойдаланиш муаммоси 
бўйича жиддий эътиборни йўқлиги ҳамда барқарор терминология ҳам 
ишлаб чиқилмаган эди. Россиядаги меъѐрий – ҳуқуқий базаларда 
нефтнинг таркибидаги йўлдош газни ―нефтли газ‖, ―йўлдош газ‖, 
―нефтли йўлдош газ‖ атаб келишган. Ҳозирги вақтда ―нефтли йўлдош 
газ‖ деб аталмоқда. 
Нефтнинг таркибидаги йўлдош газларни ѐқишдаги долзарб 
муаммолар кўпгина омиллар орқали аниқланади. Республикамизда 
НЙГларни қазиб олиш ва ѐқишнинг ҳақиқий ҳажми маълум бўлиб, ҳар 
йили атмосферага 1,8 млрд. метр кубни ташкил қилади. Бу кўрсатгич 
жуда катта ҳисобланади чунки уни утилизация қилиб қайта 
ишлайдиган бўлсак олинадиган хомашѐ миқдори жуда ўлкан 
кўрсатгични ташкил қилиши аниқ.
Масалан Россия давлатида НЙГларни қазиб олиш ва ѐқиш 
кўрсатгичлари 
аниқ 
эмас 
чунки 
методик 
базаларнинг 
такомиллашмаганлиги, кўпгина нефть компанияларида ҳисоблаш 
асбобларнинг ўрнатилмаганлиги, ҳисобий усуллар ѐрдамида тўғри 
ўлчашлардан фойдаланилганлигидир. Россия Федерал мажлисида 
2007 йилда бу кўрсатгич 20 млрд.м
3
белгиланган. АҚШ давлатидаги 
океанларни бошқаришнинг Миллий компаниясининг йўлдош орқали 
кузатиш маълумотларига асосан Жаҳон банкининг вакиллиги 
Россияда НЙГ ларни ѐқиш ҳажмини 40,2 млрд м
3
)ни ташкил 
этганлигини кўрсатган. Дунѐда 2009 йилда машъала орқали 
йўқотилган газнинг ҳажм 35% га яқин бўлиб 138 млрд м
3
газ ѐқиб 
юборилган. 
Космик йўлдош аппаратлар орқали машъала орқали ѐқиладиган 
газларнинг ҳажмигина эмас, уларнинг атмосферадаги ҳар хил 
бирикмали концентрацияларини ҳам ўлчаш мумкин. НЙГлар 
ѐқилганда ҳамма ташланмаларнинг умумий миқдорини ҳам ўрнатиш 
ва унинг асосида атмосферага чиқариб юборилган НЙГ ҳисоблаш 
мумкин. 
Ривожланган давлатларда НЙГларни ѐқиши натижасида атроф 
муҳитга таъсир этишни камайтиришига қарамасдан ҳомият органлари 
нефть қазиб олувчи ташкилотлар консенсусга эришган бўлиб, 
келтирган зарар иқтисодий жиҳатдан қопланади. Канаданинг 
Альберта вилояти асосий нефть қазиб олувчи регион ҳисобланади. 
Давлат билан нефть қазиб олувчи компания билан НЙГ ларни ѐқиш 
муаммоаси бўйича ўн давомида шартномалар имзоланган. Натижада 
энергетика ва коммунал хўжалик билан Агенство ташкил қилинган 

---

346 
бўлиб у билан НЙГларни ѐқиш талаблари бажарилмаганда аниқ 
қудуқларда қазиб олишни тўхтатилади. Альбертада НЙГларни ѐқиш 
чегараланганлигига қарамасдан янги конларни ўзлаштириш масаласи 
ҳаракатда бўлади. Агарда қазиб олинадиган маҳсулотнинг таркибида 
олтингугурт миқдори кўп бўлганда НЙГларни ѐқиш учун рухсатнома 
олинади. Шунинг учун Альбертада давлат боқарув органларининг 
ҳаракати туфайли НЙГлардан фойдаланиш 2006 йилда 96,7% гача 
ўсган.