Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик иқтисодиёт

Назорат саволлар: 
1. Нефтъ қудуқларини қандай шароитларда сув босади? 
2.Нефтъни сиқиб чиқаришга қатнашадиган ва қатнашмайдиган 
сувларнинг қандай гуруҳларини биласиз? 
3. Тоғлик ва қатлам пасти сувлар қандай ҳарактерга эга? 
4. Тоғлик ва қатлам пасти сувлари фильтрлаш зонасига қандай киради? 
5. Нефтъ қудуқлари сув оқимларидан қандай чегараланади? 
6.Нефтъ қудуқларидаги ҳайдаладиган ва контур сувлари қандай 
чегараланади? 
7. Қандай шароитларда тўсиқ (экран) ўрнатилади? Тўсиқлар қандай 
вазифаларни бажаради? 
8. Тоғлик сувларини чегаралашда қандай ишлар бажарилади? 
9. Ҳар хил қатламлардаги пастки сувларни чегаралашда маҳсус қаерга 
ўрнатилади? 
10. Нефтъ кудуқларидаги сувларни чегаралашда қандай материаллар 
қўлланилади? 

---

20-Маъруза. Гидратлар билан боғлиқ асорат ва фалокатлар. 
Режа: 
20.1. Гидратлар ва уларнинг ҳосил бўлиш шароитлари. 
20.2. Қудуқларда гидратларнинг ҳосил бўлиши ва уларни бартараф қилиш
усуллари. 
20.3. Газопроводларда гидратларнинг ҳосил бўлиши ва уларни бартараф
қилиш. 
20.4. Табиий газ гидратларининг ҳосил бўлишини огоҳлантириш ва
уларга қарши кураш. 
20.5. Гидрат тиқинларини бартараф қилиш усуллари. 
20.6. Гидрат ҳосил бўлишига курашиш учун ингибиторлар. 
Гидратлар ва уларнинг ҳосил бўлиш шароитлари. 
Сувлар билан тўйинган табиий газлар – юқори босим ва мусбат 
ҳароратлар таъсирида сув билан қаттиқ бирикма – гидратни ҳосил қилиш 
қобилиятига эга. Кўпчилик газ ва газконденсат конларини қазиб олишда гидрат 
ҳосил бўлишига қарши муаммолар туғилади. Паст ҳарорат ва совуқ иқлим 
шароитларида қудуқларда, газпроводларда, қатламларда гидрат ҳосил 
бўлишига қулай шароитлар яратилади. Табиий газ гидратлари углеводородли 
сувларнинг барқарор физик, кимёвий бирикмасидан ташкил топган. Улар 
ҳароратнинг ошиши ёки босимнинг пасайиши натижасида сув ва газга 
ажралади. Ундан ташқари унинг кўриниши муз ёки қорга ўхшаш оқ кристалл 
массадан иборат. 
Гидратлар икки структура кўринишда ҳосил бўлади. Уларнинг 
бўшлиқлари (полости) гидрат ҳосил қилувчи молекулалар билан тўлдирилади. 
Биринчи структурадаги 46 молекула суви – ички диаметри 5,2∙10
-10
м бўлган 
икки бўшлиқни ва ички диаметри 5,9∙10
-10
м бўлган олти бўшлиқни, иккинчи 
структурадаги 136 молекула суви эса ички диаметри 6,9∙10
-10
м бўлган саккизта 
катта бўшлиқни ва ички диаметри 4,8∙10
-10
м бўлган ўн олти кичик бўшлиқни 
ҳосил қилади.
Гидрат тўрининг саккизта бўшлиғи тўлдирилганда биринчи структура 
гидратларининг таркиби 8М-46Н
2
О ёки М-5,75Н
2
О формуласи билан 
ифодаланади. Бунда М- гидратни ҳосил қилувчи. 
Агар катта бўшлиқлар тўлдирилса формула 6М-46Н
2
О ёки М-7,67Н
2
О 
кўринишда бўлади. 
Гидрат тўрининг саккизта бўшлиғи тўлдирилганда иккинчи структура 
гидратларнинг таркиби 8М-136Н
2
О ёки М-17Н
2
О формуласи бўйича 
аниқланади. Табиий газ гидрат компонентларининг формуласи: 
СН
4
х 6Н
2
О; С
2
Н
6
∙8Н
2
О; С
3
Н
8
∙17Н
2
О; 
i – С
4
H
10
∙17Н
2
О; H
2
S x 6Н
2
О; N
2
∙6Н
2
О; СO
2
∙6Н
2
О 
Ундан ташқари, кўпчилик вақт гидрат ётқизиқлари юқори босим, паст 
ҳарорат, ҳамда гидрат ҳосил қилувчи компонентлар (газ ва сув) контактида 
ҳосил бўлади. 
Одатда, гидратлар юқори босим шароитида критик ҳароратдан юқори 
ҳароратда ҳосил бўлмайди: 
Газ СН
4
С
2
Н
6
С
3
Н
8
t- С
4
Н
10
п- С
4
Н
10
t
крит
0
C 21.5 14.5 5.5 2.5 1.0 

---

Хлорит газида сероводород фоиз миқдорининг ошиши – гидрат ҳосил 
бўлиш ҳарорати турғунлигининг ошишига ва босим турғунлигининг 
(равновесия) пасайишига олиб келади. Масалан, 50атм босимда тоза метан 
учун гидрат ҳосил бўлиш ҳарорати 6
0
С, агар Н
2
S миқдори 25 бўлганда 10
0
С 
ётади. 
Азоти бўлган табиий газда гидрат ҳосил бўлиш ҳарорати анча паст 
бўлади. Бундай ҳолларда гидратлар анча барқарормас бўлади. Масалан, агар 
табиий газнинг нисбий зичлиги 0,6 бўлганда, уларда азот бўлмайди. 10
0
С да 
унинг гидрати 34 атм.гача барқарор бўлиб қолади. Агар газда азот 18% гача 
бўлганда, гидрат ҳосил бўлишининг босим турғунлиги 30 атм.гача пасаяди. 
Суюқ углеводород газида гидрат ҳосил бўлиши учун юқори босим ва паст 
ҳарорат талаб қилинади. Суюқ углеводород газларида ажраладиган 
гидратларнинг табиий газлардан фарқи босим системасининг юқори эканлиги 
ҳисобланади. Ундан ташқари, бу ҳолларда табиий газлардаги каби иссиқлик 
ажралади. Натижада система ҳарорати ошади.
Суюқ углеводород газларида гидратларнинг парчаланиши натижасида 
уларнинг ҳажми кичиклашади, босим эса пасаяди. Гидратларнинг суюқ 
углеводородларида ҳосил бўлиши газсимонларникига нисбатан қийинроқ 
кечади. У жараённинг бошланиши учун системани маълум бир вақтгача 
мувозанат шароитида тутиб туриш талаб қилинади. Лекин музнинг майда 
кристаллари ҳосил бўлгандан кейин салбий ҳароратда гидратлар тез ҳосил бўла 
бошлайди. Суюқлик углеводород гази гидратлари сувдан енгил бўлади.