Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

Чунгул//чунгур индикатори. Чунгул//чингур - рельефнинг манфий шакли билан боғлиқ орографик тушунчани ифодалайди. Юқори Қашқадарё аҳолиси нутқида тоғ даралари, сой ва адирларнинг чуқур жойи чунгул деб аталади. Унинг чунгур шакли ҳам мавжуд. Т. Нафасовнинг фикрича чуқур, чўнгқир, чўнгул сўзлари ўзакдош ҳисобланади. Лекин уларнинг маъноларида ўзига хос фарқ мавжуд: чуқур – ҳар нарсанинг қуйи, паст қисми; чунгул – тоғ, кўл каби хусусий объектлардаги чуқурлик, теранлик; чўнгқир – ҳажми кичик ўйиқ¹. Чунгул ва унинг фонетик варианти чунгур сўзлари орографик индикатор сифатида оронимлар ясалишига хизмат қилган: Чунгул (До., адир), Жунгурак < Чунгурак (До., дара). Бу сўз қишлоқ номларининг келиб чиқишига ҳам асос бўлган: Чунгул (До., қ-қ).
Чўққи индикатори. Чўққи – тоғ, тепа, қирларнинг баланд, найзасимон ўткир, кўпинча кристалли, қаттиқ тошлардан иборат қисми. Тоғларнинг баъзи энг баланд қисми учли бўлмаса ҳам «чўққи» дейилади².
Бу сўз келиб чиқишига кўра, эски ўзбек тилида «бош кийими устидаги дўмбоқ» маъносини англатган чоқ отидан³ кучайтириш маъносини ифодаловчи -ы қўшимчаси билан ҳосил қилинган; кейинчалик ы унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: чоқ+ы>чоққы>чоққи⁴. Жанубий Ўзбекистон ҳудудида Ҳазрати Султон, Зингирак, Лочин каби чўққилар мавжуд.
Ширам индикатори. Ширам - маҳаллий характердаги орографик термин ҳисобланиб, “тоғ бағридан қуйи томон давом этган чўзиқ баландлик, узун қир, тизма” тушунчаларини ифодалайди. У асосан Жанубий Ўзбекистон, Туркманистон ва Тожикистон қўнғиротлари нутқида учрайди. Деҳқонобод туманининг тоғли ҳудудлар аҳолиси нутқида “бир томони тик жарлик бўлиб, бошқа томонлари яссироқ ёки қиялик бўлган чўзиқ баландлик” тушунчасини ҳам ифодалайди¹. Бу сўз оронимик индикатор сифатида жой номлари ясалишига хизмат қилади. Жумладан, Ширам (До., баландлик, тизма), Ширан (Қм., тепа), Асқарширам (До., баландлик), Муллаширам, Бўлакширам, Қизилширам, Узунширам (До., баландликлар) оронимлари мисолида буни кўриш мумкин.