Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши давлат университети

мультимедиа 
технологиясини яратилиш босқичларини қараймиз. 
Шуни таъкидлаш керакки, мультимедиа ахборот технологиялари 
фанининг бир шахобчаси бўлиб, унинг тез ривожланаѐтган соҳасига киради. 
МТМларнинг таълим-тарбия жараѐнида мультимедиа технологиясидан 
фойдаланишни амалга ошириш учун, тарбиячилар мультимедиа тўғрисида 
маълум бир даражада элементар билимларга эга бўлишлари керак. Илмий ва 
ўқув адабиѐтларда, мақолаларда мультимедиа тўғрисида турли хил қарашлар, 
фикрлар ва тушунчалар берилган бўлиб, МТМ тарбиячи-педагоглари уларнинг 
қайси биридан фойдаланишни билмасдан қийналмоқдалар. 
Шунинг учун, қуйида мультимедиа асосларини (мультимедиа атамаси, 
таърифлари, мазмуни, шаклланиши, воситалари ва мультимедиа технологияси 
бўйича баъзи-бир маълумотларни) содда ва элементар шаклда баëн қиламиз. 
Тарбиячиларга мультимедиа тўғрисидаги маълумотлар тушунарли бўлиши 
учун аналогия услубидан фойдаланиб, баъзи бир таққослашларни ҳам 
келтирамиз. 
1. 
Мультимедиа атамаси (multum+medium) каби иккита сўз 
йиғиндисидан (ѐки ингл. multi+media) лардан ташкил топган бўлиб, multi- кўп, 
media-муҳит маъносини англатади.
Ушбу атама илмий ва ўқув адабиѐтларда ―Кўп воситалилик‖, 
―Мультимедиа муҳити‖, ―Кўпқатламли муҳит‖, ―Мультимедиа - биттадан кўп 
бўлган медиадир‖, ―Маҳсулот ташувчи восита‖, ―Маълумот ташувчи восита‖ 

---

67 
каби талқин қилиниб келинмоқда, ҳатто айрим адабиѐтларда ―Ҳозиргача 
мультимедиани аниқ таърифи мавжуд эмаслиги‖ ҳам эътироф этилган. 
Бизнинг фикримизча, МТМ тарбиячиларига мўлжалланган адабиѐтлар 
ва машғулотларда фойдаланиш учун атаманинг таржимасига яқин бўлган 
қуйидаги таъриф ―кўп элементли (таркибли) муҳит‖ атамаси мос келади. 
2. «Мультимедиа» атамасининг таърифлари. Қуйида мультимедиа 
атамасининг адабиѐтларда ѐритилган бир нечта таърифини келтирамиз: 
―Мультимедиа-деганда турли шаклдаги маълумотларни қайта ишловчи 
воситалар мажмуаси тушунилади‖, ―Мультимедиа – бир вақтнинг ўзида турли 
кўринишдаги ахборотлардан: матн, графика, товуш ва бошқалардан 
фойдаланишни кўзда тутган фойдаланувчи интерфейсининг концепцияси‖, 
―Мультимедиа – бу информатиканинг дастурий ва техникавий воситалари 
асосида ахборотнинг анъанавий ва оригинал турлари асосида ўқув 
материалларини ўқувчиларга етказиб беришнинг мужассамлашган ҳолдаги 
кўринишидир‖, ―Мультимедиа – гуркираб ривожланаѐтган замонавий 
ахборотлар технологиясидир‖, ―мультимедиа – бу махсус технология бўлиб, 
дастурий ва техник моддий таъминот асосида компьютерда бир вақтнинг ўзида 
матнли, тасвирий ахборотни товушли ва ҳаракатли ҳолда (ҳаттоки видеофильм 
ҳолатида) ифодалаш имкониятидир‖, ―Мультимедиа – тасвирли маълумотлар 
билан ишлашга қодир бўлган восита ҳисобланади‖, ―Одатда мультимедиа 
деганда турли шаклдаги маълумотларни қайта ишловчи воситалар мажмуаси 
тушунилади‖, ―Мультимедиа – компьютер тизимида матн, товуш, 
видеотасвирни ва турли анимацияларни мужассамлаштириш имконини 
берувчи замонавий ахборотлар технологиясидир‖. 
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, МТМ тарбиячилари ўзларининг 
иш фаолиятларида мультимедиа тушунчасининг қайси бир таърифидан 
фойдаланишга қийналадилар. Мультимедиа тушунчасининг таърифига аниқлик 
киритиш учун дастлаб унинг мазмунини қўриб ўтамиз.
3. Мультимедианинг мазмунни тасаввур этиш ва тушуниш учун, 
биринчи навбатда қуйидаги иккита таққослашни келтириш мақсадга мувофиқ:

---

68 
Биринчи таққослаш. Маълумки, деҳқончилик маҳсулотлари темир йўл 
транспорти вагонларига ортилиб марказий шаҳарларга жўнатилади. Бунинг 
учун, биринчи галда маҳсулотлар, масалан, картошка, пиѐз, сабзи, карам, турп, 
шолғом, қовун, тарвуз ва бошқаларга ишлов берилиб (сараланиб ва тозаланиб) 
омборхоналарда тўпланади, сўнгра вагонларга ортилади. 
а) маҳсулотни вагонга ортиш икки усулда амалга оширилиши мумкин;
1) вагонга фақат бир турдаги маҳсулот, масалан, фақат картошка 
ортилиши мумкин;
2) вагонга бир неча турдаги маҳсулот – картошка, пиѐз. карам, сабзи, 
турп ортилиши мумкин.
Шундай қилиб, биринчи ҳолда битта вагонда бир турдаги маҳсулот, 
иккинчи ҳолда эса битта вагонда беш турдаги маҳсулот жўнатилади.
б) истеъмолчи ишлов берилган ва омборхонада тўпланган маҳсулотни 
шу ернинг ўзида ѐки мўлжалга етиб келган жойда истеъмол қилиши мумкин. 
Демак, биринчи ҳолда вагондаги маҳсулотни бир таркибли маҳсулот, 
иккинчи ҳолда эса кўп таркибли маҳсулотлар мажмуаси деб қарашимиз 
мумкин. 
Иккинчи таққослаш. МТМ тарбиячиси бошқа шаҳардаги ҳамкасбига иш 
юзасидан хат юбориши билан боғлиқ ҳол. Хат юбориш учун дастлаб хат 
матнини, фотосуратини, ишга доир битта жадвал ва битта схема тайѐрлаб 
уларга ишлов беради. Хатни юбориш эса икки усулда амалга оширилади:
1. Битта конвертда одатдагидек фақат битта хатни ўзини жойлаштириб 
юборади. Бу бир турдаги маҳсулот юборишга ўхшаш бўлади.
2. Битта конвертда хат матнини, ўзининг фотосуратини, тайѐрлаган 
жадвал ва схемасини жойлаштириб юборади. Бу битта вагонда кўп турдаги 
маҳсулот юборишга ўхшаб, конверт ичида маълумотлар мажмуасини юборган 
ҳисобланади.
Юқоридаги таққослашлардаги мисолларни ахборотлар технологиясига 
татбиқ этамиз. Маълумки, мультимедиали ахборотлар тизимига матн, 
жадваллар, графика, нутқ, схема, мусиқа ва бошқалар киради. Ушбу 

---

69 
ахборотларни ҳам фойдаланувчиларга юқоридаги тартибда икки усулда узатиш 
мумкин. 
1. Ҳар бир ахборотни, масалан, матнни маълум бир масофадаги 
фойдаланувчига ѐки шу жойнинг ўзидаги фойдаланувчига битта ―пакетга‖ бир 
ўзини жойлаб узатиш мумкин . 
2. Ахборотнинг бир нечта турларини – матн, графика, схема, тасвир, 
мусиқа ва бошқаларни компьютер хотирасида сақлаб, ишлов бериб ва 
барчасини битта ―пакетга‖ мужассамлаштирилиб маълум бир масофадаги 
фойдаланувчига ѐки шу жойнинг ўзидаги фойдаланувчига узатиш мумкин . 
Шундай қилиб, мультимедианинг мазмунидан келиб чиққан ҳолда 
мультимедиа тушунчасининг МТМ тарбиячиларига тушунарли бўлган 
қуйидаги таърифини келтириш мумкин: «Мультимедиа - бир нечта ахборот 
турларини компьютерда ишлов бериш натижасида ҳосил қилинган ва битта 
―пакетга‖ мужассамлаштирилган ахборот жамламасидир».  
 4. Мультимедианинг шаклланиш босқичлари, унинг асосий техник 
таъминоти (воситаси) бўлган компьютерларнинг ривожланиши билан боғлиқ. 
Мультимедиани ташкил этувчилари ва уларнинг ривожланиш босқичлари 
қуйидагилардир.