Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти

хизматлар ишлаб чиқарган корхона ва ташкилотлар сони 
(2010-2016 йиллар) 
Қишлоқ хўжалигида давлат томонидан инновацияларни 
молиялаштиришни тартибга солишнинг асосий йўналишлари:
¾ техник инновацияларни тез ва самарали жорий этиш зарур 
бўлган шароитларни яратиш; 
¾ илмий-техник салоҳиятни сақлаш ва ривожлантириш; 
¾ илм ва техниканинг кадр салоҳиятини сақлаб қолиш учун 
зарурий моддий шароитларни яратиш, кадрларни четга чиқиб 
кетишини олдини олиш; 
¾ инновациялар сони ва самарадорлигини ошириш, бунинг 
ҳисобига инсонлар турмуш тарзини яхшилаш. 
Ҳозирги 
кунда 
мамлакатимиз 
қишлоқ 
хўжалигида 
инновациявий фаолиятга инвестициялаш учун фойдаланиладиган 
асосий молиялаштириш манбалари қуйидагилар: 
1.Шахсий маблағлар ҳисобига ташкил топган молиявий 
ресурслар: 
• даромадлар (товар ва илмий-техник маҳсулотни сотишдан, 
молиявий операциялардан олинган даромад); 

---

58
• тушумлар (амортизацион ажратмалар, мулкни сотишдан 
тушумлар, мустаҳкам пассивлар, мақсадли тушумлар ва ҳ.к). 
2.Бюджет ажратмалари: 
¾ республика бюджети маблағлари (масалан, фан ва 
техникани ривожлантиришга йўналтирилган маблағлар); 
¾ лойиҳани 
шаҳар 
ёки 
вилоят 
бюджетидан 
молиялаштирилиши. 
3. Қайта тақсимот бўйича келиб тушувчи молиявий маблағлар: 
¾ қимматли қоғозлар бўйича дивиденд ва фоизлар; 
¾ тармоқ ва ҳудудий тузилмалардан келиб тушадиган 
молиявий маблағлар. 
4. Кредит ташкилотлари ёки ташқи инвесторлар маблағлари: 
¾ кредит инвестициялари; 
¾ ҳомийлар маблағлари; 
¾ маҳаллий ва халқаро жамғармалар, ҳамда илмий-
технологик ривожланиш дастурларининг маблағлари. 
Инновациявий лойиҳаларга, шахсий ва бюджет маблағларидан 
ташқари, инвестиция киритишнинг қуйидаги манбалари кенг 
тарқалган: 
¾ тижорат инвестициявий банклари; 
¾ инвестициявий ва венчур жамғармалари; 
¾ инновациявий жамғармалар; 
¾ илмий-тадқиқотлар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш 
бўйича халқаро дастурлар; 
¾ халқаро-хайрия жамғармалари. 
Аммо, инновациявий лойиҳани молиялаштириш манбаси 
қандай бўлмасин, у билан ишлаш лойиҳа бизнес-режасини таҳлил 
этишдан бошланади. Умумий тарзда олганда, инновация 
фаолиятини давлат томонидан тартибга солишда бизнес-режа – бу 
янги бизнесни яратиш ёки мавжуд бизнесни ривожлантириш 
режасидир. Бизнес-режада Ўзбекистон Республикасида инновацион 
фаолиятнинг ҳуқуқий асослари асосида хўжалик фаолиятининг 

---

59
предмети, асосий мақсадлари, стратегияси ва йўналиши 
ифодаланган:
¾ нарх сиёсати, бозор сиғими ва тузилмаси, етказиб бериш, 
ташиш, товарларни қайта ишлаш ва суғурталаш шароитлари 
аниқланган; 
¾ корхона даромади ва харажатларига таъсир этувчи омиллар 
ўрганилган бўлиши керак. 
Юқорида таъкидлаганимиздек‚ инновацион фаолиятни давлат 
томонидан тартибга солишда хориж тажрибасини ўрганганимизда
модомики сўз иқтисодий ўсиш ҳақида борар экан бу борада 
халқаро иқтисодий назарияда таниқли бўлган Кейнсчилик ва 
классик мактаб вакилларининг назарий ғоялари эътиборга молик. 
Хусусан, иқтисодий ўсиш моделининг йирик намояндаларидан 
бири 
Дж.Кейнис 
иқтисодий 
ўсишнинг 
барқарорлигини 
таъминлашда даромад, истеъмол, жамғариш ва инвестиция 
даражаси инновацион фаолиятни қўллаб-қувватланишда муҳим 
иқтисодий 
омиллардан 
эканлигини 
таъкидлайди. 
Унинг
таълимотига кўра мамлакатда иқтисодий ўсишни таъминлашда 
қайд этилган омиллар ичида айниқса инвестиция асосий роль 
ўйнайди.
Мамлакатда инвестиция даражасининг ортиб бориши нафақат 
қишлоқ 
хўжалигида 
иқтисодий 
ўсишга‚ 
балки 
унинг 
барқарорлигини таъминлашга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Ушбу 
масала юзасидан иқтисодий назариячиларнинг таълимотига 
эътибор қаратадиган бўлсак Дж. Кейнис мамлакатда иқтисодиёт 
пасайишининг 
олдини 
олиш 
ва 
ишсизлик 
даражасини 
пасайтиришдаги 
давлатнинг 
аралашувини 
зарурлигини 
таъкидлайди. Бунда давлатнинг аралашуви мамлакатда талабни 
тартибга солиш орқали, яъни ялпи истеъмол ҳажмини оширишга 
қаратилиши зарур бўлади. 
Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодиётни бошқаришга 
давлатни аралашуви хусусида қатор мулоҳазали ҳолатлар мавжуд. 
Хусусан, Р. Доребуш ва С. Фишер ҳукуматни иқтисодиётга 

---

60
аралашуви мамлакатни экологик тозалигини сақлаш, иқтисодиётда 
кредит, қимматли қоғозлар, пул ва товар массаси кабиларни 
максимал даражаларини белгилаш ва улар устидан назорат 
қилишда кўрадилар. 
Ҳар қандай инновациявий лойиҳа муваффақиятли амалга 
ошиши учун давлат томонидан молиялаштирилиши лозим бўлади. 
Лойиҳалар давлат томонидан ва нодавлат ташкилотларининг 
грантлари асосида молиялаштирилиши мумкин. Ҳар бир лойиҳа 
аниқ номланиши ва қисқа аннотацияга эга бўлиши керак. Лойиҳада 
бажарувчилар сони, бажариш муддатлари (бошланиш ва 
тугалланиш йили), ҳар йилдаги молиялаштириш ҳажми 
кўрсатилади. Лойиҳа раҳбари ва асосий бажарувчилари, ҳамда 
молиялаштириш ва бажариш ташкилотлари тўғрисидаги ахборотга 
муҳим 
аҳамият 
берилади. 
Лойиҳа 
раҳбари 
ва 
асосий 
бажарувчилари тўғрисидаги ахборотда (ҳар бир кишига алоҳида) 
қуйидаги маълумотлар кўрсатилади: тўлиқ Ф.И.Ш., туғилган 
санаси, илмий даражаси, илмий даража берилган йил, илмий 
унвони, илмий унвон берилган йил, ташкилотнинг тўлиқ ва 
қисқартирилган номи, лавозими, илмий соҳаси (15тадан кўп 
бўлмаган таянч сўзлар), нашрларининг умумий сони, манзил 
маълумотлари ва лойиҳада молиялаштирувчи ва иш бажарувчи 
ташкилотларнинг тўлиқ ва қисқартирилган номлари (манзил 
маълумотлари, бюджет ҳисоб рақами, банк номи, раҳбар телефони
ва бошқалардан ташқари) ёзилган бўлиши шарт. Кейинчалик, 
юқорида келтирилган бўлимларга асосан лойиҳа мазмуни ёзилади. 
Агарда лойиҳа танловда иштирок этадиган бўлса тегишли ариза 
расмийлаштирилади. 
Танлов 
шартлари 
оммавий 
ахборот 
воситаларида эълон қилинади.
Молиялаштиришнинг бир йиллик умумий ҳажми, шу 
жумладан: 
– иш ҳақи (умумий ҳажмнинг 50 фоиздан кўп эмас); 
– иш ҳақи ажратмалари; 
– ускуна ва материалларни харид қилиш; 

---

61
– четдаги ташкилотлар хизматлари (шу жумладан нашриёт 
хизматлари); 
– хизмат сафари харажатлари; 
– экспедициявий харажатлар; 
– устама харажатлар (умумий ҳажмнинг 20 %дан кўп эмас). 
Ишларни бажариш молиялаштирувчи ташкилот билан тузилган 
шартнома ва техник топшириққа мувофиқ ҳолда амалга 
оширилади. 
Инновациялар сифатида тегишли хўжалик юритувчи субъект 
учун янги бўлган ғоялар, предметлар, технологиялар ва хизмат 
қилиши мумкин. 
Инновация диффузияси – бу инновацион фаолият давлат 
томонидан тартибга солиниши шундай жараёнки, унинг воситаси 
ёрдамида инновация вақт мобайнида ижтимоий тизим аъзолари 
ўртасида коммуникацион каналлар орқали узатилади.
Бошқача қилиб айтганда диффузия – бир марта ўзлаштирилган 
ва фойдаланилган инновацияни янги шароит ёки жойларда 
тарқатишдир. Инновацияларни кенг ёйиш – ахборот жараёни 
бўлиб, унинг шакли ва тезлиги коммуникацион каналларнинг 
қуввати, хўжалик субъектлари томонидан ахборотни қабул қилиш 
хусусиятлари, ушбу ахборотдан амалий фойдаланишга бўлган 
қобилияти ва ҳоказоларга боғлиқ. Чунки реал иқтисодий муҳитда 
фаолият юритувчи хўжалик субъектларининг инновацияларни 
излашга бўлган муносабати ва уларни ўзлаштириш қобилияти 
турлича бўлади. Реал инновациявий жараёнларда инновациялар 
диффузияси жараёнининг тезлиги турли омиллар билан 
аниқланади: 
а) қарор қабул қилиш шакли; 
б) ахборот узатиш усули; 
в) ижтимоий тизим ва инновация хусусиятлари. 
Инновация хусусиятларига қуйидагиларни киритиш мумкин: 
• анъанавий қарорларга нисбатан устунликлари; 
• мавжуд амалиёт ва технологик тузилмага мос тушиши; 

---

62
• мураккаблиги, жорий этиш тажрибаси ва б; 
Шу билан бирга,мамлакатимизда соҳага ихтисослаштирилган 
“Эко Энергия”, “Интеллект Диалог”, “Чигатай инвест” каби ўнлаб 
корхоналар фаолият кўрсатмоқдалар. Ҳозирги кунда хорижий бир 
қатор ахборот технологиялари мавжудки, улар давлат томонидан 
муаммо ечилиши даражасини анча кўтариш имконини беради. 
Бошқарувнинг мавжуд услуб ва воситаларидан фойдаланиш, 
қуйидаги функциялар бажарилишини расмийлаштириш имконини 
беради: 
• лойиҳа мақсадини аниқлаш ва уни асослаш; 
• оралиқ мақсад ва босқичларни ажратган ҳолда лойиҳани 
бажарилиш муддатларини белгилаш ва лойиҳани амалга ошириш 
графигини ишлаб чиқиш; 
• автоматлаштирилган лойиҳалаштириш услубларини қўллаш; 
• зарурий ҳисоботларни автоматлаштирилган расмийлаштириш 
билан лойиҳани бажариш устидан назорат ўрнатиш; 
• давлат томонидан тартибга солинишида расмийлаштириш 
учун автоматлаштирилишга мойиллиги лойиҳани тузилмалаш-
тиришни кўрсатиши лозим. 
Бунда мумкин бўлган таваккалчиликларни ҳисобга олган ҳолда 
зарурий молиялаштириш ҳажмларини аниқлаш бўлган лойиҳа 
концепциясини ишлаб чиқиш энг мураккаб босқич ҳисобланади. Бу 
ерда давлат томонидан инновациявий фаолият натижаларини, 
унинг иштирокчиларини субъектив тавсифларига боғлиқлиги 
максимал акс эттирилади. Одатда, инновациявий лойиҳа ғояси, 
лойиҳа мавзусига доир бўлган ахборотни таҳлил қилиш ва 
умумлаштириш натижасида пайдо бўлади. Бу ерда турли хил 
характердаги (иқтисодий, илмий, техник, ижтимоий ва ҳ.) ахборот 
блоклари ўртасида ассоциатив алоқаларни шакллантириш жараёни 
юз беради. Натижада, ишланмаларнинг истиқболлилиги тўғрисида 
субъектив тасаввур шаклланади. 

---

63
Инновациявий лойиҳа концепциясини давлат томонидан 
тартибга солинишида ишлаб чиқаришда қуйидаги асосий 
услублардан фойдаланилади: 
- лойиҳа мақсадларини аниқлаш услублари; 
- мақсадларга эришиш йўллари таърифи ва таҳлилини 
расмийлаштириш 
услублари 
(мақсадлар 
дарахти, 
эксперт 
тизимлари, ижтимоий таҳлил ва ҳ.к); 
- концептуал лойиҳалаштириш услублари. 
Сўнгги йиллардаги ахборот технологияларининг ривожланиши 
«data mining – маълумотлардан билим олиш» йўналиши пайдо 
бўлишига олиб келди. Ушбу йўналиш инновациявий лойиҳа ғояси 
пайдо бўлиши жараёнини рағбатлантириш қобилиятига эга бўлган 
инструментал воситаларни яратишга имкон беради. Ҳозирги кунда 
data mining услублари қабул қилинган қарорларни қўллаб-
қувватлаш тизимини барпо этишда қўлланилади. Биринчи қарашда 
кўриб 
бўлмайдиган 
қонуниятларни 
аниқлаш 
мақсадида, 
ахборотларнинг катта массивларини қайта ишлаш йўналиши 
бўйича мазкур ёндашувнинг ривожланиши, фойдаланувчига эса 
инновациявий 
фаолиятнинг 
давлат 
томонидан 
тартибга 
солинишида истиқболли йўналишларини кейинчалик таҳлили учун, 
таклиф этадиган ахборот тизимлари пайдо бўлишини прогноз 
қилиш имконини беради.
Инновациявий 
лойиҳани 
давлат 
томонидан 
тартибга 
солинишини муваффақиятли амалга оширишнинг асосий шартлари 
сифатида қуйидагиларни таъкидлаш мумкин: 
¾ лойиҳанинг предмет соҳаси, бошланғич шароитлар ва 
чекланишлари расмий ифодасини ўз ичига олган, бизнес-режа 
мавжудлиги; 
¾ мезонлар танловини асослаш, ресурслар тақсимотини 
оптималлаштириш ва батафсил – молиявий режа ишлаб чиқишни 
ҳисобга олган ҳолдаги муқобил вариантлар таҳлили; 
¾ ижтимоий омилни ҳисобга олиш бўйича таклифлар. 

---

64
Давлат томонидан инновациявий лойиҳанинг таҳлили 
босқичида, лойиҳанинг илмий ва техник даражасини, уни бажариш 
имкониятлари ва самарадорлигини баҳолаш зарурияти пайдо 
бўлади. Инновациявий лойиҳаларни баҳолаш жараёнлари хилма-
хил, улар доимий тарзда такомиллашади ва оптималлаштирилади. 
Бунда экспертизанинг асосий мақсади – лойиҳанинг инвестициявий 
жозибадорлиги ва амалга оширилишини аниқлашдир. Эксперт 
баҳоси, лойиҳанинг илмий-техник таркиби таҳлили, муаллифлар 
жамоасининг бошқарув салоҳияти ва лойиҳа маҳсулотига бўлган 
бозор талаби асосида берилади. 
Конкурс танловида экспертиза таққослама таҳлили асосида 
амалга оширилади. Экспертиза асосан қуйидаги учта босқичда 
амалга оширилади: 
1.Келиб тушган лойиҳаларни эксперт кенгаши томонидан 
бошланғич кўриб чиқилиши; 
2.Экспертлар томонидан ҳар бир лойиҳа рейтинги аниқланиши; 
3.Эксперт кенгаши томонидан ҳар бир лойиҳа бўйича хулоса 
чиқарилиши. 
Инновациявий лойиҳани илмий изланишлар ва фундаментал 
тадқиқотлар тайёрлаш босқичининг натижаси бўлиб лойиҳа бизнес-
режаси хизмат қилади. Унинг асосий функцияларидан бири – 
лойиҳани 
амалга 
ошириш 
босқичини 
молиялаштиришни 
таъминлашдир. Инновациявий лойиҳани тайёрлаш босқичидан уни 
амалга ошириш ва тизимли моделлаштириш босқичларига ўтиши, 
техник ва ташкилий-молиявий характерга эга бўлган кўп сонли 
муаммоларни ҳал этишни талаб қилади. 
Инновацион фаолиятни давлат томонидан тартибга солишда 
тизимли лойиҳалаштириш босқичидаги масалаларни ечиш учун 
қуйидаги услублардан фойдаланилади: 
¾ тузилмавий ва иерархик декомпозиция услублари; 
¾ композицион тузилмавий моделларни барпо этиш 
услублари; 
¾ тузилмавий моделларда масалаларни ечиш услублари; 

---

65
¾ лойиҳаларни 
амалга 
ошириш 
жараёнларини 
моделлаштириш услублари; 
¾ моделлар тизимларини барпо этиш услублари; 
¾ календар режалаштириш услублари; 
¾ функционал-қиймат таҳлили, таваккалчиликни ҳисобга 
олиш, ишончлилик ва бошқа услублар; 
¾ сифатни бошқариш услублари; 
¾ таваккалчиликни бошқариш услублари; 
¾ техник таҳлил ва лойиҳалаштириш услублари. 
Лойиҳани амалга ошириш босқичида қуйидаги услублардан 
фойдаланилади: 
¾ иш, вақт, ресурслар, қийматнинг тезкор режалаштириш 
услублари; 
¾ лойиҳа мониторинги услублари (ҳисобга олиш, назорат, 
ишлар ва кўрсаткичлар динамикаси таҳлили); 
¾ лойиҳани ривожланиш прогнози ва тартибга солиш; 
¾ харажатларни назорат қилиш услуби; 
¾ захираларни бошқариш услуби; 
¾ ўзгаришларни бошқариш услуби; 
¾ лойиҳани амалга ошириш босқичидаги лойиҳавий таҳлил 
услуби; 
¾ лойиҳа самарадорлиги таҳлили услублари. 
Лойиҳани 
амалга 
ошириш 
бўйича 
ишларни 
тузилмалаштиришда, лойиҳани ташкил этиш босқичини алоҳида 
ажратиш мақсадга мувофиқ. 
Лойиҳани 
ташкил 
этиш 
босқичидаги 
асосий 
ишлар 
қуйидагилардан иборат бўлади: 
¾ бажарувчилар жамоасини шакллантириш ва улар ўртасида 
функцияларни тақсимлаш; 
¾ ресурсларни тақсимлаш, шу жумладан ваколатларни ҳам; 
¾ зарур бўлганда ташкилий тузилмаларни лойиҳалаштириш 
(қайта 
лойиҳалаштириш) 
ва 
лойиҳани 
амалга 
ошириш 
инфратузилмасини шакллантириш; 

---

66
¾ лойиҳани молиялаштириш масаласини ечиш; 
¾ зарур бўлган рухсат берувчи ҳужжатларни (лицензиялар, 
сертификатлар ва ҳ.к). 
Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, лойиҳа ҳаётий циклини 
ташкил этувчи ишлар таркибида, юқорида санаб ўтилганлар жуда 
ҳам паст даражада таҳлил ва лойиҳалаштиришнинг расмий 
услублари ёрдами билан таъминланган бўлиб, кўпинча ижодий 
ёндашувни талаб қилади. Давлат ўз зиммасига инновацион 
жараённи муҳим ресурслари бўлмиш – илмий билим ва ғоялар 
билан таъминлаш функциясини олади. 
Шунинг билан, хорижда жаҳонни етакчи мамлакатларида 
фанни қўллаб – қувватлаш борасида давлат сиёсатларини 
мақсадлари қуйидагилардан иборат: 
• давлат иқтисодиётини ривожланишига фан ва техникани 
улушини ошириш. Чет мамлакатларида иқтисодий ўсишни 90 
фоизи фан-техника тараққиётининг ҳисобига тўғри келади. 
Россияда эса 5 фоиздан паст (1990 йилларда бу улуш 65 фоизгача 
кўтариларди);
• 
материалли 
ишлаб 
чиқариш 
соҳасида 
тараққиёт 
ўзгаришларини таъминлаш;
• 
жаҳон 
бозорида 
миллий 
маҳсулотларни 
ракобатбардошлигини ошириш;
• мамлакатни хавфсизлигини ва мудофаа қобилиятини 
кучайтириш; 
• экологик аҳволни яхшилаш; 
• ташкил топган илмий мактабларни сақлаб қолиш ва 
ривожлантириш.
Юқорида санаб ўтилган мақсадларни қуйидаги принциплар 
асосида амалга ошириш мумкин:
• илмий ва илмий-техник ижодкорликни эркинлиги; 
• интеллектуал мулкни ҳуқуқий ҳимояси; 
• илмий, илмий-техник фаолиятни ва таълимни интеграциялаш; 

---

67
• илмий ривожланишни керакли йўналишларида ресурсларни 
концентрациялаш.