Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

ФИТОНЦИДЛАР. 
Ўсимликлар 
таркибидан 
ажраладиган 
ва 
бактерицидлик хусусиятига эга бўлган моддаларга фитонцидлар дейилади. Бу 
моддаларни илк бор ўрганган Б.П.Токин уларга фитонцид ( phyton - ўсимлик, 
coedere - ўлдириш) деб ном берган. Фитоцидлар ўсимлик ҳаётида катта 
аҳамиятга 
эга, 
ўсимликларни 
зараркунанда 
микроорганизмлардан,
ҳашаротлардан, замбуруғлардан ва содда ҳайвонлардан сақлайди. Бу моддалар 
кимёвий жиҳатидан хилма-хил таркибга эга. 
Аммо шунга қарамай ҳамма ўсимликлар учун умумий характерга эга 
бўлган табиий иммунитет ҳосил қилувчи омил. 

---

29
Ўсимликлар турлари, яшаш шароитлари, ўсиш ва ривожланиш фазалари, 
фасллар асосида турли хил хусусиятга эга. Айниқса фитонцидлар саримсоқ, 
пиёз, эвкалипт, қарағай, арча ёнғоқ дарахтлари таркибида кўпроқ мавжуд. 
Айрим дарахтларнинг баргидан фитонцидлик хусусиятига эга бўлган газсимон 
моддалар ажралиб чиқади. Бунга гексанал альдегидини кўрсатиш мумкин. 1944 
йилда саримсоқ пиёздан аллицин антибиотик моддаси олинган. У рангсиз 
суюқлик бўлиб, сувда ёмон, органик эритмаларда яхши эрийди. Аллициннинг 
структуравий формуласи : 
C
3
H
3
- S - S - C
3
H
5
|| 
О 
Ўсимлик 
ҳужайрасининг 
фитонцидлари 
фақат 
ўсимликнинг 
патогенларига таъсир этиб қолмай балки, одам ва ҳайвон касалликларига сабаб 
бўлувчи патогенларга ҳам таъсир этади. Умуман табиий шароитда 
ўсимликларда ҳосил бўладиган синил кислотаси, эфир мойлари, ошловчи 
моддалар, смоллалар, алкаллоидлар, феноллар ва бошқалар фитонцидлик 
хусусиятига эга. 
ФИТОАЛЕКСИНЛАР. Ўсимликлар иммунитетида муҳим аҳамиятга 
эга. 
Кичик 
молекулали 
,ўсимликларда 
касаллик 
қўзғатувчи 
патоген 
микроорганизмларнинг фаолиятини тўхтатувчи мураккаб органик бирикмалар. 
Бу моддалар айрим хусусиятлари билан фитонцидлардан фарқ қилади. Улар 
фақат патоген микроорганизмлар зарарлаган юқори ўсимликлар тўқимасида 
ҳосил бўлади. Яъни фитоалексинларнинг ҳосил бўлишини тезлаштирадиган 
модда паразитнинг спораси ёки мицелласи томонидан ажратилади. 
Фитоалексинлар кимёвий жиҳатдан изофлавоноидлар, сесквитерпенлар, 
полипептидлар ҳосиллалари ҳисобланади ва ҳозиргача 20 га яқини ўрганилган.