Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

9.2 ЎСИМЛИКЛАРНИНГ ПАСТ ҲАРОРАТ ТАЪСИРИГА
ЧИДАМЛИЛИГИ 
 
Ҳароратнинг ўсимликлар учун зарур бўлган, минимал даражадан паст 
бўлиши,уларнинг 
зарарланишига 
олиб 
келади. 
Шунинг 
учун 
ҳам 
ўсимликларнинг яшаши уларнинг совуққа чидамли бўлишларига боғлиқ 
бўлади. Чидамлилик даражаси асосида барча ўсимликларни икки гуруҳга 
бўлиш мумкин: совуққа ва ўта совуққа чидамли ўсимликлар. 
СОВУҚҚА ЧИДАМЛИ ЎСИМЛИКЛАР. Бу гуруҳга барча ўрта иқлимли 
районларда тарқалган иссиқсевар ўсимликларни киритиш мумкин (бодринг, 
помидор, ловия, қовун, ерёнғоқ ва бошқалар).Улар +3 +5
0
С да қолдирилса, бир 
неча кундан кейин нобуд бўлади. Тропик ва субтропик ўсимликлар ҳам 0
0
С дан 
бироз юқори бўлган ҳароратда кучли шикастланади ва нобуд бўлади. Какао 
ўсимлиги +8
0
С да,ғўза майсалари +1 + 3
0
С да бир сутка сақланганда нобуд 
бўлади. Иссиқсевар ўсимликларга совуқ ҳарорат (0
0
С дан юқори ҳарорат 
даражалари) таъсир эттирилганда улар аввал сўлий бошлайди ва тургор 
ҳолатини йўқотади. Масалан: бодринг барглари +3
0
С да учинчи куни сўлийди 
ва ўлади.Демак сувнинг транспорт тезлиги ҳам бузилади. Аммо барглар сув 
билан етарли даражада таъминланганда ҳам совуқдан ўлади. 
Иссиқсевар ўсимликларинг совуқ таъсиридан нобуд бўлишининг асосий 
сабаблари : нуклеин кислоталари ва оқсил синтезининг бузилиши, протоплазма 
қовушқоқлигининг кўтарилиши ва натижада мембраналар ўтказувчанлигининг 
бузилиши, ассимилятор оқимининг тўхташи, ферментлар фаолиятининг 
ўзгариши ва натижада диссимиляцион жараёнларнинг кучайиши, натижада 
ҳужайрада заҳарли моддаларнинг тўпланиши ва бошқалар. Совуқ ҳарорат 
таъсирида фотосинтез жараёни тўхтаб қолади, синтез жараёнларига нисбатан 

---

198 
гидролиз жараёнлари жадалллашади. Совуқ ҳароратда заифлашган илдиз 
бўғзида патоген микроорганизмлар ривожланиб ўсимликни шикастлайди ва 
нобуд қилади. Танасида бундай ўзгаришлар кучсиз бўладиган ёки бўлмайдиган 
ўсимликлар совуққа нисбатан чидамли бўлади. 
Иссиқсевар ўсимликларнинг совуққа чидалилигини нисбатан ошириш 
усуллари ҳам тавсия этилган. 
Х.Х.Енилеев (1955) тавсияси бўйича ғўза майсаларининг совуққа 
чидамлилигини ошириш учун экишдан олдин чигит 20 соат давомида 0,25% ли 
аммоний нитрат эритмасида ивитилади. Ж.Х.Хўжаев (1985) тавсияси 
бўйича,ғўза майсаларининг совуққа чидамлилигини ошириш учун экишдан
олдин 24 соат мобайнида микроэлеметлардан 0,001% мис сульфат ва 0,05% 
марганец сульфат тузлари эритмасида ивитилади. Бу чигитлардан униб чиққан 
майсалар 
ҳужайра 
цитоплазмасининг 
қовушқоқлик 
даражаси 
камаяди,ферментлар фаоллиги ошади, хлорофилл синтези ва фотосинтез 
жараёни жадаллашади,натижада моддалар алмашув жадаллашиб,майсалар 
нормал ривожланади. Калий ўғитлари ҳам совуққа чидамлиликни оширади. 
Иссиқсевар ўсимликларнинг нишлаган уруғларини совуққа чиниқтириш 
усуллари ҳам таклиф этилган. Масалан, бодринг, помидор, қовун каби 
ўсимликларнинг нишланган уруғларига бир неча сутка давомида 12 соатдан 
+1+5
0
С ва +10+20
0
С ҳарорат билан ишлов берилганда уларнинг совуққа 
чидамлилиги сезиларли даражада ошади.