Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ал-хоразмий номидаги

 
2.2. Хива хонлигининг истило қилиниши ва унинг
ярим мустамлака давлатга айлантирилиши
 
XIX асрнинг 70–йиларига келиб чор Россияси Ўрта Осиёнинг аксарият 
қисмини ўзига бўйсундирган ва Хива хонлигини истило қилиш режасини 
тузаётган эди. Ушбу қалтис вазиятни эътиборга олган Саййид Муҳаммад 
Раҳимхон Соний Ҳиндистон вице–қироли Норсбрук ҳузурига Аминбой 
Муҳаммад ўғли исмли элчини жўнатди. Калькуттада инглиз амалдори билан 
учрашган элчи руслар тажовузига қарши мадад беришни илтимос қилди. 
Аммо ўз мустамлакаларини ҳимоя қилишни асосий вазифа деб билган
инглизлар хиваликлар илтимосини рад қилдилар
1
.
Туркистон генерал–губернатори фон–Кауфман 1872 йил 12 ноябрда 
император Александр иккинчига ёзган мактубида Хивага қарши уруш 
муқаррарлигини билдирди. 1872 йил 23 ноябрда Петербургда ҳарбий 
министр Д.Милютин раислигида кенгаш бўлиб, унда келгуси йил баҳорида 
Кавказ, Оренбург ва Туркистон ҳарбий округи бирлашган қўшинлари Хивага 
қарши ҳужум бошлаши ҳақида қарор қабул қилинди. Кенгашда қатнашган 
фон–Кауфман 1872 йил 3 декабрда Петербургда учрашган вақтида 
режалаштирилаётган ҳарбий ҳаракатнинг фойдали томонлари ҳақида 
Александр II ни ҳабардор қилди. 1872 йил 12 декабрда император ҳарбий 
кенгаш қарорини тасдиқлади ва эртаси куни бу ҳақда ҳарбий министр
буйруқ чиқарди
2
.
“Аммо Руссия давлати мундан бурун беш мартаба Хоразм устига аскар 
юбориб, аларнинг баъзилари Хоразм йўлида ташналикдин қирилиб, 
баъзилари Хоразмга бориб урушиб, қирилиб, ҳанузгача асло зафар топа 
олғонлари йўқ эрди. Бас, имфератор аъзам бу бобда тамоми аркони давлати 
1
Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. ― Т.: Шарқ, 2000. 139-б. 
2
Гродеков Н.И. Хивинский поход 1873 г. ― СПб., 1883. Приложение 1. – С. 17 // 
WWW: Kungrad.com.

---

108 
билан маслаҳат этиб, ул тарафга бормоқға қайси йўл яхширок эканин 
билмай, ложарам (чорасиз) Хоразм устига тўрт тарафдин аскар юбормакни 
илтизом (лозим кўрмоқ) этдилар”
1
, — деб ёзганди муаррих Муҳаммад Юсуф 
Баёний.
Россия ҳарбий министрлигининг режаси бўйича Хива хонлигига 
Красноводск, Тошкент ва Оренбург томондан ҳужум қилиш қўзланганди. 
Карсноводск отрядига 15 рота, 4 отлиқ юзли ва 24 тўп; Тошкент отрядига ― 
18 рота 46 юзлик ва 16 тўп; Оренбург отрядига 9 та рота, 8 юзлик ва 6 тўп 
ажратиладиган бўлди. Хивага қарши ҳаммаси бўлиб 42 рота, 18 та юзлик ва 
48 тўп юборилиши режалаштирилди
2
. Аммо келгусида мазкур режаларга 
бироз ўзгартиришлар киритилди. 1873 йил феврал–март ойларида Россия 
қўшинлари Красноводск, Манғишлоқ. Оренбург, Тошкент ва Перовскдан 
чиқиб, 5 та йўналишда Хива хонлиги қарши юриш бошладилар.
Хивага сафарбар қилинган русларнинг кучлари ҳақидаги ҳужжатларни 
ўрганган полковник Алексей Иванович Макшеев қуйидаги жадвални 
тузганди
3
. 
№ 
Қўшинлар чиққан
ҳудудлар 
рот
ал
ар
ю
злик
ла
р 
Т
ўпла
р 
Раекет
а 
дас
тгоҳла
ри
ас
карл
ар
от
ла
р 
Ту
яла
р 
1. 
2.