Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Абу Райҳон Беруний номидаги

2.5. Бошланғич қатлам босими ва ҳарорати 
мундарижа 
Қатламдаги нефть ва газ уюмига таъсир этадиган қатлам 
босими қатламда бўлаѐтглн жараѐнлар билан узвий боғлиқ. Асосий 
қатлам босимини ҳосил қилувчи куч қатлам ости ѐки қатлам чекка 
сувлар тазйиқидир. Одатда бу сувлар қатламга уюмларни 
таъминлаш чегарасидан келади ва ана шу чегара билан уюм 
орасидаги баландликнинг катталиги сув тазйиқини тавсифлайди. 
Қанчалик шу баландлик катта бўлса сув тазйиқи ҳам катта бўлиб, 
бунинг натижасида қатлам босими ҳам юқори бўлади.
Қатлам қудуқ билан очилгандан кейин қудуқ тубига суюқлик 
оқиб келиб, қудуқ ичида маълум бир баландликкача кўтарилади. Бу 
кўтарилиш 
баландлиги 
аниқлангандан 
сўнг 
суюқликнинг 
солиштирма оғирлигини ҳисобга олган ҳолда қудуқ тубига 
бўлаѐтган босимни қуйидаги тенглама орқали билиш мумкин, 
яъни:
Р
к
=р*g*Н, (2.5)
бу ерда: Р
к
- қатлам босими;
Н - қудуқдаги суюқлик баландлиги;
р - суюқлик зичлиги.
g- эркин тушиш тезланиши.
Кудуқларни бурғилашнинг куп йиллик тажрибаларидан шу 
нарса аниқ бўлдики, қудуқ чуқурлашган сари қатлам босими ошиб 
борар экан. Қудуқ таҳминан ҳар 10 м чуқурлашганда босим 0,1 
МПа га ортиб боришига «гидростатик градиент» деб юритилади. 

---

17 
Шунга кўра ҳар қандай чуқурликдаги қатламнинг таҳминий 
босими
Р
т.қ
= Н /10, (2 6)
ифодаси билан аниқланишн мумкин. Бу босим «гидростатик 
босим» деб ҳам юритилди. Бу ерда: Р
т.қ
– қатламнинг таҳминий 
босими (кг/см
2
); Н - катламнинг жойлашиш чуқурлиги, метрда. 2.6 
- тенглама излаш ва қидириш қудуқларини бурғилашда асқотади, 
чунки одатда бундай кудуқлар ҳали ўрганилмаган янги 
майдонларда бурғиланади ва қайси чуқурликда қандай босимга дуч 
келиши мумкинлигини олдиндан билиб боришга имконият беради.
Лѐкин баъзи ҳолларда 2.6 - тенглама бўйича ҳисобланган 
қатламнинг кутилган босими билан ҳақиқий босим ўртасида 
анчагина фарқ булиши мумкин. Бунинг асосий сабаби, қудуқ 
оғзининг пьезометрик (ѐки дснгиз) сатҳидан қанчалик юқори ѐки 
пастда эканлигидир.
Баъзи конлардаги қатлам босими кутилган босимга нисбатан 
1,4-1,6 марта катта бўлган ҳоллари ҳам мавжуд. Ўзбекистонда ана 
шундай катта босимга эга бўлган Памуқ, Зеварда, Кўкдумалоқ, 
Алан конлари очиллган. Бундай конларнинг қатлами ғайритабиий 
юқори босимли конлар деб юритилади.
Қатламдаги ҳарорат асосан углеводородларнинг қайси 
ҳолатда эканлигига қараб маълум даражада таъсир кўрсатади. 
Ҳароратнинг таьсирида суюқлик ва газнинг ҳажми ортиши 
мумкин, бу эса ўз навбатида қатлам босимининг ортишига олиб 
келади. Қатламда ҳароратнинг ўзгариши маълум даражада кимѐвий 
реакциялар ҳосил бўлишига ҳам олиб келади ва бунииг натижасида 
қатлам ғовакликлари ўзгариши мумкин.
Шуни айтиб ўтиш керакки, қатлам ҳарорати чуқурлик ошган 
сари ошиб боради. Қатлам ҳароратининг 1 С га ошишини 
таъминловчи 
чуқурлик 
геометрик 
поғона 
дейилади. 
Тажрибалардан маълумки, ҳар 100 м чуқурликда қатлам ҳарорати 
3'С га ортиб борар экан, яъни ҳар 33 м га чукурлашилганда ҳарорат 
1'С га ошар экан.
Геотермик поғона қуйидагича хисобланади:

---

18 
К = (Н – h) / (Т - t), (2.7)
К - геотермик погон;
бу ерда:Н - ҳарорат ўлчанаѐтган чуқурлик, м. да;
h - доимий ҳарорат мавжуд бўлган табақа чуқурлиги, м да;
Т – Н чуқурлигидаги ҳарорат, 'С да;
t – ҳавонинг ўртача йиллик ҳарорати 'С да.
Доимий ҳароратга эга бўлган табақа «изотермик сатҳ» деб 
юритилади.
Ҳароратнинг чуқурлик бўйича ўзгариб бориши геотермик 
градиент билан ҳам тавсифллнади. Ҳар 100 м чуқурликда ҳарорат 
ошиш миқдори «геотермик градиент» деб юритилади. Геотермик 
градиент қуйидагича аниқланади:
Г = (Т – t) * 100 / (Н - h), (2.8)
Қатлам ҳароратини билиш қудуқларни бурғилаѐтганда, 
нефть ва газ конларини ишлаш лойиҳаларини тузаѐтганда, 
шунингдек уларни ишлатаѐтганда зарур бўлади.