Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Абу Райҳон Беруний номидаги

2.3. Нефть ва газ коллекторларининг ҳажм ва сизиш 
тавсифлари 
мундарижа 
Нефть ва газ коллекторларининг асосий кўрсаткичи бўлиб, 
уларнинг ҳажм ва сизиш катталиклари ҳисобланади.
Ҳажм кўрсаткичига тоғ жинсининг ғоваклилиги, ѐриқлилиги, 
дарзликлар ва микрокарст бўшлиқлари киради.
Тоғ жинсининг ғоваклилиги ундаги умумий бўшлиқлар 
ҳажмининг шу гоғ жинсининг умумий ҳажмига бўлган нисбати 
орқали аниқланади, яъни
m=V
б
/V ѐки m=V
б
/V *100% 
бу ерда: m – ғоваклик коэффициенти ўнли бирликда ѐки фоиз
ҳисобида;
V
б 
– тоғ жинси заррачалари орасидаги умумий бўшлиқлар
ҳажми;
V – тоғ жинсининг умумий ҳажми.
Ғоваклар тоғ жинси заррачалари орасида ҳосил бўлишига 
қараб икки турга бўлинади. Бирламчи ғоваклар - тоғ жинси ҳосил 
бўлган даврда пайдо бўлган ва кейинчалик ҳар хил жараѐнлар 
натижасида бироз ўзгарган ғоваклардир. Иккиламчи ғоваклар - тоғ 
жинси ҳосил бўлгандан кейинги геологик даврда ҳар хил тектоник 
ҳаракатлар оқибатида янгидан ҳосил бўлган ѐриқлар, дарзлик ва 
ғоваклардир.
Тоғ жинсидаги бўшлиқликлар ўзаро бирлашиб ҳар хил 
катталикдаги каналчалар ҳосил қилади. Бу каналчалар катта – 
кичиклигига қараб қуйидаги уч гуруҳга бўлинади:
1) 
йирик капилляр каналчалар-диаметри 0,5 мм дан юқори;
2) 
капилляр каналчалар-диаметри 0,5 дан 0,0002 мм гача 
3) 
ўта майда капилляр каналчалар-диаметри 0,0002 мм дан 
кичик.
Биринчи гуруҳдаги каналчалардан сирқиш жараѐни бемалол 
бўлади, иккинчи гуруҳдаги каналчалардан асосан капилляр босим 
натижасида ҳаракатланиш бўлса, учинчи гуруҳдаги каналчаларда 

---

12 
умуман ҳаракат бўлмайди. Бунга асосий сабаб, учинчи гуруҳдаги 
каналчаларнинг 
ўта 
кичиклиги 
туфайли 
тоғ 
жинси 
молекулаларининг ўзаро тортишиш кучи жуда юқори бўлганлиги 
учун капилляр кучлар бу тортишиш кучларини енгиб ўта олмайди; 
натижада бундай каналчаларда ҳаракат ҳам бўлмайди.
Юқорида 2.1 – тенгламада келтирилган ғоваклик тўлиқ 
ғоваклилик 
коэффициентини 
билдиради. 
Лѐкин 
тўлиқ 
ғоваклиликдан ташқари «гоғ жинсларининг очиқ ғоваклилиги», 
«статик ва динамик фойдали ғоваклилик» деган тушунчалар ҳам 
мавжуд.
Очиқ ғоваклилик коэффициенти m
o
деб, ўзаро туташган очиқ 
ғовак бўшлиқлари умумий ҳажмининг тоғ жинсининг умумий 
ҳажмига бўлган нисбатига айтилади, яъни:

V
V
m
0
0

 (2.2)
бу ерда: т
о
 - очиқ ғоваклилик коэффиценги, V
o
- ўзаро 
туташган очиқ ғовакларнинг умумий ҳажми.
«Коллекторларнинг статик фойдали ҳажми m
0
» тo деб,нефть 
ва газ йиғилиши мумкин бўлган бўшлиқларнинг умумий ҳажмига 
айтилади.
Бошқача қилиб айтганда, очиқ, ғоваклиликдан сув билан 
тўйинган ғовакларнинг ҳажми айирмаси «статик фойдали ҳажм» 
дейилади, яьни:
m
o
= m
o
- m
c
, (2.3)
бу ерда m
c
– сув билан тўйинган бўшлиқларнинг умумий 
ҳажмини (Vс) тоғ жинси умумий ҳажмига (V) бўлган нисбати 
билан аниқланадиган коэффициент.
«Коллекторларнинг динамик фойдали ҳажми» деб, нефть ва 
газ ҳаракатланиши мумкин бўлган бўшлиқларга айтилади.
Коллекторларнинг 
ҳажм 
тавсифига, 
шунингдек 
бўшлиқларнинг нефть, газ ва сувга тўйинганлигини ҳам киритиш 
зарур. Қатламнинг нефть (газ, сув) билан тўйинганлиги деб, нефть 

---

13 
(газ, сув) билан тўйинган барча бўшлиқлар умумий ҳажмининг тоғ 
жинсидаги умумий бўшлиқлар ҳажмига бўлган нисбатига 
айтилади, яъни:
Қ
н
=V
н
/V
б
; Қ
г
=V
г
/V
б
; Қ
с
= V
с
/V
б
(2.4)
бу ерда Қ
н
, Қ
г
, Қ
с
– мос равишда қатламнинг нефть, газ ва сув
билан тўйинганлиги коэффициенти;
V
н
, V
г
, V
с
 – мос равишда нефть, газ ва сув билан
тўйинган бўшлиқларнинг умумий ҳажми.
Шундай қилиб, коллекторларнинг ҳажм тавсифи уларнинг 
бўшлиқлари ва шу бўшлиқларнинг қанчалик тўйинганлиги билан 
белгиланар экан.
Коллекторларнинг 
сирқиш 
тавсифи 
эса 
қатламнинг 
ўтказувчанлиги билан тавсифланади.
Тоғ жинсларининг босимлар айирмаси (Р) мавжуд бўлганда 
ўзидан суюқлик ѐки газ ўтказиш қобилияти ўтказувчанлик 
дейилади.
ўтказувчанлик ўз навбатида ўтказувчанлик коэффициенти (к) 
билан тасифланади, яъни. 
К = Q * M * L / 

Р * F 
бу ерда: Q - вақт бирлигида сизиб ўтган суюқлик сарфи; М- 
суюқликнинг диғимик қовушқоқлиги; L – намуна узунлиги; 

Р - 
босимлар айрилмаси; Ғ- намунанинг кесим юзаси.
Тоғ жинсларининг ўтказувчанлиги нефть, газ ва сув учун ҳар 
хил бўлади. Шунг а кўра тоғ жинсларининг нефть ва газ учун 
ўтказувчанлигини ошириб, сув учун эса камайтириш усуллари 
ишлаб чиқилган бўлиб, бу усуллар нефть ва газ қазиб чиқаришда 
кенг қўлланилади.