Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги абу райҳон беруний номидаги тошкент давлат техника университети

10.2. Фойдали қазилма заҳиралари таснифи ва меъёрлаш
Фойдали қазилмаларнинг А + В + С₁ категориялари бўйича ҳисобланган ва лойиҳалаш учун қабул қилинган товар руда заҳиралари карьерларда фойдали қазилмани қазиб олишни таъминлайди.
Эксплутацион руда йўқотилиши, руданинг сифатсизланиши ва технологик намлигини ҳисобга олган ҳолда аниқланган саноат заҳира товар рудаси ҳисобланади ва унинг миқдори қуйидаги ифода орқали аниқланади:
= ,
бунда Q_г – қазиб олинган руда баланс заҳираси, минг м³; К_п – эксплуатацион руда йўқотилишини ҳисобга олиш коэффициенти; К_р – руда сифатсизланишини ҳисобга олиш коэффициенти; К_в – технологик намликни ҳисобга олиш коэффициенти.
Эксплутацион йўқотилишни ҳисобга олган ҳолда сифатсизланган руда массасидаги фойдали компонент миқдори бўйича товар руда таркибидаги фойдали компонент миқдори қуйидаги ифодалар орқали ҳисобланади:
= ,…………………………………………………..(1)
= ,……………………………………………..(2)
,……………………....(3)
бунда С_т – товар рудасидаги фойдали компонент миқдори, %, гр/т; С_г – қазиб олинган руда баланс заҳирасидаги фойдали компонент миқдори, %, гр/т; С_п – баланс заҳирани қазиб олишда йўқотилган руда таркибидаги фойдали компонент миқдори, %, гр/т; С_р – сифатсизланган руда массаси ва фойдасиз кон жинси таркибидаги фойдали компонент миқдори, %, гр/т.
Ифода (1) С_р = 0, С_п = С_т бўлган шароитларда қўлланади; ифода (2) эса С_р миқдори аниқ бўлиб, у 0 га тенг бўлмай С_п = С_г бўлган шароитда қўлланилади; ифода (3) дан С_г , С_р ва С_п миқдорлари турлича бўлганда фойдаланилади.
Фойдали қазилмани қазиб олиш ишларининг бир маромда бўлиши белгиланган миқдорда очилган ва қазишга тайёрланган фойдали қазилма заҳираси билан таъминалнади.
Очилган заҳира деганда, поғонанинг қоплама жинслардан бўшатилган устки майдонидаги баланс заҳира тушунилади. Бунда, албатта, транспорт воситаларини ҳаракатланиши учун поғона устки майдонидан ишчи горизонтгача қия траншея ўтилган бўлиши керак. Очилган заҳира чегараларини: чуқурлик бўйича қия траншея кесиб ўтган горизонт, план бўйича эса, фойдали қазилма поғонасининг очилган устки майдони ташкил қилади. Очилган заҳира тайёрланган ва қазишга тайёр заҳираларга ажратилмайди. Тайёрланган заҳира қоплама жинслар қолдиқларидан ҳимояланган бўлиши керак, аммо айрим ҳолларда қалинлиги 0,8 м гача бўлган қоплама жинс қатлами поғона устки майдонида қолдириши мумкин.
Устки ва ён томонлари очилган поғоналарнинг заҳираси қазишга тайёрланган заҳира ҳисобланади. Очилган заҳира қуйидаги қазишга тайёрлаш ишларини амалга оширилгандан сўнгина қазишга тайёрланган заҳира ҳисобланади: кесувчи траншеяни ўтиш, кориж, сув чиқариш ва сув ўтказиш лаҳимларини барпо қилиш, очиш ишлари тугагандан сўнг поғонани жинс қолдиқларидан тозалаш ва бошқалар.
Қазишга тайёрланган заҳира ҳажми карьернинг фойдали қазилма бўйича ишлаб чиқариш қувватига нисбатан режалаштирилади. Карьерни эксплуатация қилишга топшириш вақтида фойдали қазилмани қазиб олиш ишлари қуйидаги очилган ва қазишга тайёрланган заҳиралар билан таъминланган бўлиши керак.
Очилган заҳира бўйича: йил давомида ишлайдиган карьерлар учун – камида 3 ойга етарли заҳира билан; мавсумий ишлайдиган карьерлар учун – 6 ойга етадиган заҳира билан.
Қазишга тайёрланган заҳира бўйича: йил бўйи ишлайдиган карьерлар учун – 4-5 ойга етадиган заҳира билан; мавсумий ишлайдиган карьерлар учун – 2-3 ойга етадиган заҳира билан.