Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

Назорат учун саволлар

0. 
   Молия бозори институционал инвесторларининг аҳамияти ни-малардан иборат?
   
1. 
   Молия бозори институционал инвесторлари қандай таркибдан ташкил топган?
   
2. 
   Тижорат банкларининг қимматли қоғозлар билан операция-лари ҳақида гапириб беринг.
   
3. 
   Тижорат банкларининг андеррайтер фаолияти деганда ни-мани тушунасиз?
   
4. 
   Суғурта компанияларининг қимматли қоғозлар бозоридаги фаолиятини ёритиб беринг.
   
5. 
   Тижорат банклари қандай турдаги қимматли қоғозларни эмис-сия қилиши ҳақида гапириб беринг.
   
6. 
   Тижорат банклари векселларни эмиссия қилиш тартибини ту-шунтириб беринг.
   
7. 
   Суғурта компанияларининг қимматли қоғозлар бозоридаги фао-лияти нималардан иборат?
   
8. 
   Пенсия фондларининг қимматли қоғозлар фаолияти деганда нимани тушунасиз?
   

0. 
   Очиқ инвестиция фондларининг фаолиятини тушунтириб бе-ринг.
   

171

6-боб


ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР САВДОСИНИНГ


ТАШКИЛОТЧИЛАРИ ВА ОПЕРАЦИЯЛАРИ


6.1. Молия бозорларининг савдо тизимлари ва


уларнинг иқтисодиётдаги роли

Молия бозорининг энг катта савдо тизимларидан қимматли қоғозлар (фонд) биржалари ва биржадан ташқари электрон савдо тизимлари ҳисобланади. Булардан ташқари қимматли қоғозлар бозорида махсус фонд дўконлари, Интернет-брокер (Интернет-трейдер) тармоқлари, «чакана кўча» ва андеррайтерлик (чакана савдо) тармоқлари мавжуд.

Айтиш жоизки, жаҳон савдо амалиётида 50 дан зиёд турли хил электрон савдо тизимлари мавжуд бўлиб, уларнинг ярмиси фьючерслар савдосига хизмат қилади.

Ҳозирда қимматли қоғозлар савдо тизимлари турли базисли (валютали, товар-хом ашёли, индексли, фоиз ставкали, қимматли қоғозлар ва бошқалар) қимматли қоғозлар муомаласини таш-киллаштиради. Бу эса, қимматли қоғозлар бозори савдо тизим-ларини бошқа савдо тизимларга қараганда анча кенглиги ва салмоқлилигидан далолат беради. Демак, уларнинг иқтисодиёт-даги ва молия бозоридаги роли катталигини билдиради.

Фонд биржалари, фонд бўлимини ташкил қилган бошқа бир-жалар ва қимматли қоғозлар билан биржадан ташқари савдолар ташкилотчиси савдоларида тузилган қимматли қоғозлар бўйича битимлар, улар томонидан тасдиқланган ва қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган қоидаларга асосан рўйхатга олинади.

Молия бозорида молиявий инструментлар савдосини ташкил-лаштирувчи ва савдо жараёнларини таъминлашга хизмат кўрсатув-чи институтлар унинг савдо тизими тузилмасини ташкил қилади.

Ҳозирда молия бозори савдо тизимлари – молиявий инстру-ментларнинг (пул, кредитлар, валюта, қимматли қоғозлар) бозор муомаласи жараёнларини ташкиллаштирувчи шакллар, усуллар

172

6-боб. ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР САВДОСИНИНГ ТАШКИЛОТЧИЛАРИ...

ва нормалар (тегишли тартиб-қоидалар, қонуний-меъёрий ҳуж-жатлар), традициялар (жумладан этик нормалар), тамойиллар ҳамда ушбу жараёнларни нормал кечишига хизмат кўрсатувчи профессионал қатнашчилар мажмуасидан иборат мураккаб савдо индустрия сифатида ташкиллашган бозор механизми.

Бошқача қилиб айтганда, савдо тизими – бу битишув тўғрисида шартнома тузишни, тузилган шартнома параметрларини тек-шириш, клирингни (ҳисоб-китобни) амалга ошириш, битишув талабларини охиригача ижро қилиш (тўловни амалга ошириш ва қимматли қоғозларни янги эгасига бериш) имкониятларини бе-рувчи техник, технологик ва ташкилий воситалар мажмуасидан иборат мураккаб савдо индустрия сифатида ташкиллашган бозор механизми.

Молия бозорининг савдо тизимларини молиявий инструментлар тури бўйича қуйидагича ажратиш мумкин:

0. 
   қимматли қоғозлар савдоси тизимлари;
   

0. 
   пул воситалари (масалан, пластик карточкаларнинг турли хиллари) ва валюта савдоси тизимлари;
   

0. 
   кредитлар савдоси тизимлари;
   

0. 
   суғурта инструментлари (полислари) савдоси тизимлари;
   

0. 
   молиявий (валюта) қийматга эга бўлган ноёб ва ювелир бу-юмлари, қимматбаҳо металл ва тошлар ҳамда ноёб (камёб)
   

элементлар (радиактив) савдоси тизимлари.

Пул воситалари савдоси банклар томонидан амалга ошири-лади. Бунда банкларнинг маҳсулотлари савдо марказлари (уйла-ри) ҳам бўлиши мумкин.

Валюталар савдоси тизими мисолида FOREX халқаро элект-рон тизимини ва валюта алмаштириш шаҳобчалари мажмуасини келтириш мумкин.

Кредит ресурслари банклараро кредит бозорларида савдо қилинади, банклар ва кредит ташкилотларида (иттифоқларида) олди-сотдиси амалга оширилади.

Суғурта полислари суғурта компаниялари томонидан андер-райтерлар ва агентлар ёрдамида сотилади.

Валюта қийматига эга бўлган ноёб ва ювелир буюмлари махсус аукционларда савдо қилинади. Бунда ломбардлар ҳам иштирок этади.

173

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Қимматбаҳо металл ва тошлар ҳамда ноёб элементлар махсус аукционларда савдо қилинади.

Фонд бозори савдо тизимларида қимматли қоғозларнинг тур-ларига қараб улар бўйича савдо шакллари, усуллари ва механизм-лари маълум даражада фарқланиши мумкин. Шу муносабат билан савдо тизимларини қуйидагича таснифлаш мумкин:

0. 
   эмиссияланувчи қимматли қоғозлар савдоси тизими;
   

0. 
   эмиссияланмайдиган қимматли қоғозлар савдоси тизими;
   

0. 
   базавий қимматли қоғозлар савдоси тизими;
   

0. 
   базисли қимматли қоғозлар (деривативлар, яъни ҳосилавий қимматли қоғозлар) савдоси тизими;
   

Савдо тизимларини қимматли қоғозлар бозори сегментлари бўйича ҳам таснифлаш мумкин:

0. 
   бирламчи тарзда илк бор жойлаштириладиган қимматли қо-ғозлар савдоси тизими (бирламчи бозор савдо тизими);
   
1. 
   иккиламчи бозор (спекулятив) савдо тизими.
   

Ушбу савдо тизимлари биржавий ва биржадан ташқари бо-зорларда мужассамлашган. Кўриниб турибдики, савдо тизимлари молия бозорида муҳим роль ўйнайди. Уларнинг бу роли ўзларида молия бозорининг барча қатнашчилари учун молиявий инстру-ментлар бўйича самарали савдо жараёнини ташкиллаштириш, унда етарли ва қулай шарт-шароитлар яратиш ҳамда бу жарёнда объектив бозор нархларини белгилаш билан ифодаланади.

Савдо тизимлари қуйидаги вазифаларни бажаради:

0. 
   ҳар бир савдо қатнашчисига бозордан алоҳида жой ажратиб бериш;
   
1. 
   нарх-навонинг мувозанат ва объектив даражасини арбитраж асосида аниқлаш;
   
2. 
   савдо жараёнида тарафлар томонидан савдо ижросини аниқ, тўлиқ, ўз вақтида ва кафолатли бажарилишини таъминлаш;
   
3. 
   савдоларни очиқлик ва ошкоралик асосида ташкиллашти-риш;
   
4. 
   савдо қатнашчилари томонидан этик нормаларга ва кодекси-га риоя қилинишини таъминлаш.
   

Савдо тизимларининг функцияси – бу ўзи орқали молиявий ресурсларни самарали ва объектив нархларда иқтисодиёт субъ-ектлари ўртасида тақсимланишини ва қайта тақсимланишини таъминлашдир.

174

6-боб. ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР САВДОСИНИНГ ТАШКИЛОТЧИЛАРИ...

Биржа тушунчаси кенг маънода молия бозори ва савдо ти-зимларининг мазмуни, вазифалари ва функциясидан келиб чи-қиб таърифланади, яъни фонд биржаси – бу:

0. 
   мунтазам регламентланган режимда фаолият юритувчи ул-гуржи бозорнинг алоҳида ташкилий-ҳуқуқий шакли бўлиб, унда товар сифатида биржа экспертизасидан ўтган ва савдога киритилган қимматли қоғозлар ҳисобланади;
   

0. 
   сотувчи ва харидорни бир-бири билан учраштириш йўли орқали қимматли қоғозларни савдосига кўмаклашувчи ме-ханизм;
   
1. 
   қимматли қоғозлар савдосини ташкиллаштирувчи ва бунда савдо қатнашчилари учун етарли ва қулай шароитлар яратувчи юридик шахс;
   
2. 
   қимматли қоғозларга бўлган талаб ва таклифга биноан бел-гиланган тартиб-қоида (давлат қонунлари ҳамда биржа Ни-зоми ва ички меъёрий ҳужжатлари), очиқлик ва ошкоралик асосида савдоларни маълум вақтда ўтказадиган жой (савдо майдони);
   

0. 
   қимматли қоғозларнинг бозор курсини (нархини) белгилов-чи, мунтазам ва очиқ тарзда жорий биржа котировкаларини эълон қилиб борувчи ташкилот.
   

Умуман олганда, фонд биржаси – юқорида санаб ўтилган хос-саларга эга бўлган махсус мақомли юридик шахс бўлиб, қиммат-ли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчиси ҳисобланади ва унинг фаолияти предмети фонд бозорининг профессионал иш-тирокчилари учун муайян жойда ва белгиланган вақтда қимматли қоғозлар бўйича савдоларини ташкил қилиш, уларнинг бозор нарх-ларини (қимматли қоғозларга бўлган талаблар ва таклифлар ўртаси-даги мувозанатни акс эттирувчи нархларни) аниқлаш, улар юзаси-дан мувофиқ маълумотларни тарқатишдан иборат. Фонд биржаси ўз фаолиятида қонун ҳужжатларига, биржа уставига ҳамда қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат орга-ни билан келишилган биржа савдолари қоидаларига амал қилади.

Фонд биржаси қонунчиликка мувофиқ рўйхатдан ўтказилади ва у қимматли қоғозларга доир биржа фаолиятини юритиш учун Давлат мулкини бошқариш бўйича ваколатли давлат органидан лицензия олади. Биржа фаолиятини юритиш учун лицензия олма-ган ташкилот бундай фаолиятни амалга ошира олмайди.

175

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Қонун ҳужжатларига мувофиқ фонд биржаларига қўйилган талабларга жавоб берадиган бошқа биржалар қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органининг ёзма хулосаси асосида ўзининг тузилмасида фонд бўлимларини тузишга ҳақли. Бошқа биржаларда фонд бўлимларини тузишга ва фаолиятига қўйиладиган талаблар қонунчиликда белгиланади.

Қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият олиб бо-риш ҳуқуқини берувчи рухсатнома (лицензияси) бўлган юридик ва жисмоний шахслар фонд биржаси муассислари бўлишлари мум-кин. Фонд биржаларининг аъзолари биржада брокерлик жойини сотиб олган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал ишти-рокчилари бўлишлари мумкин. Фонд биржаси аъзоларининг сони биржанинг бошқарув органлари томонидан бошқарилади. Фонд биржасининг аъзолари давлат бошқарув органлари, прокуратура ва суд, уларнинг раҳбар ходимлари ёки мутахассислари бўлиши мум-кин эмас. Фонд биржаси аъзоларини савдоларга қўйиш, фақатгина уларда қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолият олиб бориш учун тегишли лицензияга эга бўлгандан кейин рухсат эти-лади. Бошқа биржанинг аъзоси қимматли қоғозлар бозорида ин-вестицион воситачи сифатида фаолият олиб бориш учун лицен-зияга эга бўлса, фонд бўлимлари томонидан ташкил этилган сав-доларда иштирок этиш хуқуқига эга. Қимматли қоғозлар билан биржа савдосини амалга ошириш қоидалари биржанинг олий бошқарув органи томонидан қимматли қоғозлар бозорини тартибла-штириш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган ҳолда тасдиқланади. Қоидаларда қуйидагилар назарда тутилиши лозим:

0. 
   мазкур биржада қимматли қоғозлар олди-сотдиси принцип-лари;
   
1. 
   биржа олди-сотдиси қатнашчиларининг таркиби ҳамда уларга қўйиладиган талаблар мажмуи;
   
2. 
   биржа савдоларининг жойи ва вақти тўғрисида маълумот;
   

0. 
   қимматли қоғозларни биржа олди-сотдисига чиқариш тар-тиби;
   
1. 
   биржа битимларининг тавсифи;
   

0. 
   мижозлар брокерларга берадиган топшириқ (буйруқ) тур-лари;
   
1. 
   тузилган битимлар бўйича текширув ва ҳисоб-китоб тар-тиби;
   

176

6-боб. ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР САВДОСИНИНГ ТАШКИЛОТЧИЛАРИ...

0. 
   олди-сотдини ташкил этиш;
   

0. 
   битимларни рўйхатдан ўтказиш ва расмийлаштириш тар-тиби;
   
1. 
   қимматли қоғозлар муомаласини амалга оширишда фойда-ланиладиган шартнома, ҳисобот, буюртма ва хабарномалар
   

ҳамда биржага оид бошқа ҳужжатлар намуналари.

Фонд биржалари ва бошқа биржаларнинг фонд бўлимлари ни-зом, қимматли қоғозлар савдоси бўйича ички қоидалар, қимматли қоғозлар бозорини тартиблаштириш бўйича ваколатли давлат ор-гани билан келишилган устав (фонд бўлимининг низоми) асосида ҳаракат қилади. Фонд биржаси қуйидаги ҳуқуқларга эга:

0. 
   биржа аъзолигига кириш учун зарур бўлган қимматли қоғоз-лар бозорининг профессионал иштирокчиларига қўйилган минимал мажбурий талабларни белгилаш;
   
1. 
   биржа савдоларида аъзолар вакилларига қўйилган квалифи-кацион талабларни белгилаш;
   
2. 
   биржа аъзоларининг мажлисларини чақириш ва ташкил-лаштириш;
   
3. 
   эксперт, квалификацион, листинг, назорат, арбитраж комис-сиялари, маслаҳат ва маълумот бюроларини ва уларнинг иш-лари учун зарур бўлган бошқа муассасаларни таъсис этиш;
   
4. 
   ўз уставига мувофиқ биржа аъзолари тўлайдиган кириш ва жорий бадалларни белгилаб, ундириб олиш битимларни рўйхатга олганлик, техник хизмат кўрсатганлик учун доимий ва бир марталик мижозлардан биржада бўлганлик учун ҳақ белгилаб, ундириб олиш, шунингдек, биржа уставини, биржа йиғилишлари қоидаларини бузганлик, рўйхатдан ўтказиш йиғимини вақтида тўламаганлик учун жарима ва пенялар ундириб олиш;
   

0. 
   биржа буклетлари, маълумотномалари, тўпламларини чоп этиш;
   
1. 
   назорат қилувчи органларнинг қонунга хилоф ҳатти-ҳаракат-
   

лари устидан суд тартибида шикоят қилишга ҳақлидир.

Фонд биржаси фаолиятининг молиявий таъминоти:

0. 
   фонд биржаси акциялари ва пайларини сотиш;
   

0. 
   фонд биржасидаги брокерлик ўринларини сотиш;
   

0. 
   фонд биржаси аъзоларининг мунтазам тўлаб борадиган аъзолик бадаллари;
   

177

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

0. 
   биржа битимларини рўйхатдан ўтказишда олинадиган йи-ғимлар;
   
1. 
   биржа уставида назарда тутилган ахборот хизмати ва бошқа хизматлар кўрсатишдан келадиган даромадлар ҳисоби-дан амалга оширилиши мумкин.
   

Жаҳон савдо амалиётида ҳозирга келиб, традицион биржа ти-зимига муқобил сифатда, савдонинг янги шакли, яъни биржадан ташқари электрон савдо тизимлари кенг тарқалди. Бундай тизим-ларнинг пайдо бўлишига ва жадал суръатлар билан ривожланишига бозор ҳажми ва талабларини ҳаддан ташқари ошганлиги, замонавий ахборот коммуникациялар технологияларини (компьютер техникаси, информацион технологиялар ва алоқа телекоммуникациялари) бозор иқтисодиёти ҳаётига ва бизнесга кенг кириб келиши сабаб бўлди.