Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

13.4-расм. Пул оқимини дисконтлаш схемаси.

434

13-боб. ИНВЕСТИЦИЯ ЛОЙИҲАСИ ВА УНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ

13.4-расмда келтирилган ҳисоб-китоблар пул оқимларни тақ-қослаш бўйича олиб борган дисконтлаш ставкаси маълум бўл-ганлиги билан шартланган. Аммо, дисконтлаш ставкасини тан-лаш назарий жиҳатдан ҳам, амалий жиҳатдан ҳам жуда мураккаб муаммо ҳисобланади. Муайян лойиҳа учун дисконт ставкасини танлашда мазкур лойиҳага инвестициялаш билан боғлиқ хавф-хатар ҳисобига тўғриланган (кўпайтирилган) инвесторлар учун мумкин бўлган ва кафолатланган сармоя жамғариш манбалар миқдорлари (масалан, ишончли банкда қўйилмалар бўйича депо-зит фоизлари ёки давлат облигациялари бўйича даромад фоизла-ри)ни ҳисобга олиш тавсия этилади.

13.3. Инвестиция лойиҳаларини самарадорлиги,


уни баҳолаш мезонлари ва усуллари


Иқтисодий самарадорлик – инвестиция учун қўйилган ка-питалдан фойдаланилганлиги учун олинган фойда, даромад ту-шунилса, ижтимоий-иқтисодий самара эса, инвестицияни ишла-тишдан олинган фойдадан ташқари, инсонларнинг ҳаёт даражаси яхшиланиши, табиатни сақлаш, илмий-техникавий тараққиёт-нинг ривожланиши ҳам тушунилади.

Инвестицияларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолашда «иқтисодий самара» ва «иқтисодий самарадорлик» атамаларига эътибор бериш лозимдир.

Иқтисодий самара – қўйилган капиталнинг инвестициялаш натижасида олинган натижаси бўлса, иқтисодий самарадорлик эса, олинган иқтисодий самара ёки инвестиция натижасида олин-ган фойда билан инвестиция миқдори ўртасидаги муносабатни билдиради.

Иқтисодий самара деганда, ишлаб чиқаришнинг кўпайиши, меҳнат унумдорлигининг ошиши, фойда, миллий даромаднинг кўпайиши ёки бошланғич ва жорий харажатларнинг камайиши тушунилади. Ижтимоий самара деганда аҳоли фаровонлиги оши-ши, билим даражаси ошиши, бўш вақтнинг кўпайиши ва бошқалар тушунилади.

Самарадорлик (иқтисодий ва ижтимоий) бу иқтисодий ёки иж-тимоий самаранинг унга эришиш харажатларига нисбати. Умумий иқтисодий самарадорлик қуйидагича топилади:

435

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

И		Н	(13.12)
		= –––
	с1	Х

бу ерда: И_с1– иқтисодий самарадорлик; Н – натижа; Х – олинган натижага эришишдаги харажатлар.
Инвестициянинг иқтисодий самарадорлигини қуйидагича ифо-далаш мумкин:

И	Иф	(13.13)
	= –––
с	К

бу ерда: И_с – иқтисодий самарадорлик; И_ф – инвестициядан олинган фойда; К – қўйилган капитал.


Инвестиция лойиҳасининг иқтисодий самарадорлиги сармоя қўйилмаларнинг самарадорлигини мажмуавий баҳолаш билан бевосита боғлиқ, чунки бу вазиятда лойиҳа инвестициялаш объ-екти сифатида қаралади.

Самарадорлик назариясининг энг муҳим масалаларидан бири мезонлаш ёндашуви ҳисобланади, чунки турли мезонлар мавжуд пайтда иқтисодий самарадорликнинг турли мос бўлган кўрсат-кичлари (коэффициентлар) ўрин олган. Мезонлаш ёндашуви негизида инвестициялар унумдорлигининг уч қисмли мезонлари ётади: иқтисодий, экологик ва ижтимоий. Бу самарадорликни изоҳлашни бир мунча мураккаблаштиради ва даставвал ҳар бир келтирилган соҳа учун маҳбул вариантларини аниқлайдиган, сўнг уларнинг маълумотларини интеграциялашга имконият берадиган услубиятини талаб қилади.

Кўрсатиб ўтилган соҳаларга таъсирини ҳисобга олишга нис-батан аниқ ёндашувни иложи борича кўрсаткичларнинг чегара-ланган сонига келтириш керак. Бу эса кўп омилли масалаларнинг ечимини бир мунча осонлаштиришга имкон беради. Иқтисодий нуқтаи назардан инвестициялар жонли ва ўтган меҳнат харажат-лари билан тавсифланади. Ушбу концепцияга мос кўрсаткичлар (жамғарма сарфлаш ҳажми, меҳнат сарфлаш ҳажми, матери-алларни сарфлаш ҳажми ва ҳ.к.) инвестиция самарадорлигини янада оширишни таъминлаш учун камайиш тенденциясига эга.


Ижтимоий мезони коммунал-маиший меҳнат шароитларини яхшилаш, қўл меҳнати харажатларини пасайтириш ҳамда бир ишчи ҳисобига даромадларнинг ўсишини ҳисобга олади.

436

13-боб. ИНВЕСТИЦИЯ ЛОЙИҲАСИ ВА УНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ

Экологик жиҳати ҳаво, сув, ер ресурсларини қурлишида ва бошқа соҳаларда фойдаланишни камайтиришга қаратилган (13.4-жадвал).

			13.4-жадвал