Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

1.7-расм. Молия бозорларининг континентал моделидаги

хусусиятли жиҳатларининг ташкилий модели.1

билан боғлиқ жараёнларда унинг салмоғини ортиб бораётганли-гини кўришимиз мумкин. Ушбу бозордаги молиявий инстру-ментларнинг сегментлари таркибида акциялар бозорининг капи-таллашуви ва унинг динамик равишда ўсиб бораётганлиги алоҳида аҳамият касб этади. Ушбу бозорларда жамоавий инвестициялаш институтларининг юқори фаоллиги билан уларнинг ресурс база-ларини ортиб бориши кузатилмоқда. Тижорат, жағарма ва анъана-вий банк хизматларининг ҳамда реал секторни молиялаштириш-даги ролини пасайиб бораётганлик тенденцияси кузатилмоқда.

Умуман хулоса қилиш мумкинки, ушбу моделга хос шакл-ланган молия бозорларидаги фонд бозорларининг устун мав-қеи инвесторлар учун даромад нормасининг бошқа алтернатив

• 
  Ли Рубен. Работа мировых рынков: Управление финансовой инфраструкту-рой. Пер с англ. – М.: «Альпина Паблишер», 2016. 530-б.
  

34

1-боб. МОЛИЯ БОЗОРИ ВА УНИНГ ҚАТНАШЧИЛАРИ

инвестициялаш манбаларига нисбатан юқорилиги, бозордаги қу-лай инфратузилма ва бошқа қатор омиллар билан белгиланади.

Молия бозорларининг континентал-европа моделида молия-вий воситачилик вазифаларининг асосий қисми тижорат банкла-рига тўғри келади. Ушбу моделнинг асосий хусусиятли жиҳатлари 1.7-расмда келтирилган.

1.7-расмдан кўришимиз мумкинки, ушбу модел асосидаги мо-лия бозорларида жамоавий инвестициялаш институтларини ўзи-да ифодаловчи майда инвесторларнинг мулкчилик таркибидаги улуши сезиларли даражада пастдир. Инвесторларнинг асосий салмоғи стратегик аҳамият касб этувчи ва вертикал бошқарув ти-зими платформасига асосланган инвесторлар ҳисобланади. Мулк-чиликнинг таркибида майда инвесторлар ва жамоавий инвести-циялаш институтларнинг улуши паст даражададир. Акциядорлик капиталида назорат пакети ва стратегик инвесторларнинг юқори улуши кузатилади. Одатда нисбатан юқори даражадаги давлат сек-торининг улушини мавжудлиги ва маъмурий усуллардан тартибга солиш жараёнида фойдаланиш кўламига амал қилади.

Очиқ бозорларда компаниялар бозор қийматини максималлаш-тириш молиявий менежментнинг муҳим мақсади ҳисобланмайди. Балки, маҳсулот ишлаб чиқаришни интенсив ривожлантириш ва сифат жиҳатдан юксалтириш асосий мақсад ҳисобланади. Банклар универсал тавсифга эга бўлиб, бозорда анъанавий банк хизматлари (кредитлар, депозитлар ва ҳисоб-китоблар) воситасидаги фаоллик юқори даражани ташкил қилади. Молия бозори нисбатан паст даражада диверсификацияланган бўлиб, нисбатан паст даражада инновацион характер касб этади. Бунга яққол мисол сифатида Германия ёки Япония молия бозорларини киритишимиз мумкин.

Ўтган асримизнинг 90-йилларида Германияда акциялар бо-зорини ривожлантиришга алоҳида аҳамият қаратила бошла-ди. Шунингдек, венчур компаниялари орқали молиялаштириш тизими, молия бозорларининг профессионал иштирокчилари ҳисобланувчи банклар устидан назорат тизимини кучайиши, агентлик низоларини минималлаштириш, қимматли қоғозлар бозоридаги тизимли рискларни бошқариш ва акциядорлар ман-фаатларини ҳимоялашнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини янада ривожлантирилиши билан боғлиқ ислоҳот тенденциялари кузатила

35

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

бошлади. Европа иттифоқига аъзо мамлакатлар молия бозорлари-ни тартибга солишда Германия қонунчилигини адаптация қилиш жараёнлари кузатила бошлади.

Демак, ушбу икки модел асосида шундай хулоса қилиш мум-кинки, ҳар иккала етакчи молия бозори моделларининг шакллани-ши фақтгина улардаги мавжуд молиявий ресурсларга трансформа-циялашув тенденциясигагина боғлиқ эмасдир. Балки ушбу модел-ларни шаклланишига бошқа қатор омиллар: аҳолининг иқтисодий ҳуқл-атвори, маданияти ва анъаналари ҳам таъсир этади. Хусусан, «Англосаксон» ва аксарият адабиётларда «Рейн капитализми» деб номаланувчи Континентал моделлар ҳар қайси модел амал қилувчи мамлакатлардаги жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий тузилиши ҳамда унинг устқурмаси негизидаги синтези натижаси-да шаклланган. Агар яқин тарихий рестроспективадаги тенден-цияга қарайдиган бўлсак, Континентал модел нисбатан консерва-тив тавсифга эгадир. Чунки, банкларнинг етакчи мавқеи ва улар-даги мавжуд анъанавий операцияларнинг молиявий ресурсларни инвестицион ресурсларга трансформациялашувидаги салмоғи-нинг юқорилиги ушбу фикримизнинг тасдиғи ҳисобланади.

Ушбу моделлар ўртасидаги яна бир хусусиятли жиҳат шундан иборатки, уларнинг ҳар бирида бошқаришнинг инсайдерлик ёки аутсайдерлик моделларининг устун мавқега эгалигидадир. Масалан, АҚШда компанияларни бошқаришда аутсайдерлик моделининг ус-тунлигини кўришимиз мумкин. Хусусан, компаниялар бошқарувида де-факто мустақил директорлар гуруҳи иштирок этади. Германияда эса компанияларни бошқаришда инсайдерлик модели устун мав-қега эга бўлиб, оператив бошқарув тизимида йирик мажоритар компанияларнинг вакиллари фаол иштирок этади.

Кейинги йилларда жаҳон иқтисодиётидаги глобаллашув жа-раёнлари «Англосаксон» ва «Континентал» моделларнинг кон-вергенцияси таъсирида «Аралаш» модел шаклланиб доимий та-раққий этиб бормоқда. Бу асосан тез суръатларда ривожланиб бо-раётган мамлакатларда шаклланган молия бозорларига тўғри келади. Шунингдек, шариат қонун-қоидаларига асосланган ислом молия бозори модели ҳам тез суръатларда ривожланиб бормоқда. Тарихга эътиборни қаратадиган бўлсак, ўтган асримизнинг 70-йилларида аксарият мусулмон мамлакатларида банклар деярли

36

1-боб. МОЛИЯ БОЗОРИ ВА УНИНГ ҚАТНАШЧИЛАРИ

фаолият олиб бормаган бўлса, ҳозирги кунга келиб жами ис-лом молиявий активларининг умумий ҳажми жаҳон ялпи ички маҳсулотига нисбатан 1,3 %ни1 ташкил қилмоқда.

Лекин, кейинги йиллардаги сукукнинг ривожланишига асо-сий сабаблардан бири Ислом банкларида пассивларнинг ўсиши шароитида ликвидли ислом молиявий активларининг тақчиллиги ҳисобланади. Шунингдек, сукук фондининг ўсишини асосий драйверларидан бири АҚШ инвесторлари томонидан Европа иттифоқидаги паст фоиз ставкалари ва суверен қарзлар билан боғлиқ муаммолар шароитида Осиё молия бозорларида юқори даромад, барқарор ликвидлилик ва минимал рискка асосланган молиявий инструментлар ҳисобига тез ўсиб бораётган молия бо-зорларига қизиқиш ҳисобланади.

Такафул (takaful) ислом молияси тизимидаги суғурта ҳизматла-рининг алоҳида тури бўлиб, кейинги йилларда молиявий тизимида уларнинг кенг ривожланиб бораётганлигини кузатишимиз мумкин.

Ушбу бозорлардаги фаол ўсишга таъсир этувчи асосий омил-лардан бири, валюта ва фоиз рискларини хеджирлаш бўйича молия-вий инструментларнинг тақчиллиги ҳисобланади. Бунга асосий са-баб шароит қоидалари қисқа муддатли савдо тизимига асосланувчи арбитраж операциялари ва улардан олинадиган даромадларни тақиқлайди. Бундан ташқари Ислом молия тизимини сегмента-цияси ислом молияси тараққиётининг эгилувчанлиги билан изоҳ-ланади. Шуни таъкидлаш жоизки, ислом молия индустрияси тез суръатларда ривожланиши бир қатор фундаментал шарт-шаро-итларга боғлиқдир. Ислом молияси, банклар, молия бозорлари-нинг тараққиёти асосан углеводород маҳсулотларини фаол экс-порт қилувчи мамлакатларга тўғри келмоқда. Молия бозорлари-нинг тараққиёти асосан маҳаллий нефт ишлаб чиқарувчи ком-панияларнинг юқори инвестицион жозибадорлиги шароитида хорижий айниқса, ривожланган мамлакатлардаги инвесторлар капиталларини ислом мамлакатларига кучли интервенцияси уш-бу мамлакатлар молия бозори тараққиётининг асосини ташкил қилмоқда.

• 
  A.T. Kearney. Foreign Direct Investment Confidence Index® / Research Report,
  

2017.

37

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Демак, хулоса қилиш мумкинки, ислом молия бозорлари мо-дели ҳам «Англосаксон» ва «Континентал» моделнинг гибриди ҳисобланса-да, «Континентал» моделга хос жиҳатлар кўпроқ сингдирилган. Лекин, уларнинг ҳар иккаласидан фарқ қилувчи жиҳатлари мавжуд.

Молия бозорлари сегментида банкларнинг улуши юқори да-ражада бўлиб, бу континентлар моделга хос хусусият бўлса-да, ғарб мамлакатларидаги банкларнинг стандарт кредит ме-ханизми ислом банклари кредит механизмидан фарқ қилади. Сукук облигацияларнинг прототипи ҳисобланса-да, унда фик-сирларган даромадларга асосланган фоиз тўлаш тизими амал қилмайди. Умуман ислом молия бозорлари тизимида қатъий фоизга асосланган ва судхўрлик ҳисобига даромад келтирувчи молиявий активлар ва уларнинг инструментларига амал қилмай-ди. Инвестицион фондларнинг бизнес архитектураси юқори-даги фундаментал қоидаларга асосланган ҳолда ташкил этилган.