Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таьлим вазирлиги фарғона давлат университети

Катта ёшдаги кишиларга хос сифатлар номи:
катталик, 
катталарга хос, катта бўлиш, етуклик, етилиш, улғайиш, катта ёшга 
кириш. 
Шундай қилиб, етуклик тушунчасининг лексик ифодаланиши, 
биринчидан, лексик-грамматик, иккинчидан эса эмоционал стилистик 
вариацияланиш билан таърифланади. 
Ўзбек тилида етуклик тушунчасини акс эттирувчи лексик гуруҳнинг 
барча сўзлари “катта ёш, етуклик мучали” семаси билан бирлашади. Бу сема 
етилмоқ (
етуклик, етилмоқ, етилиш даври, етилган, етилмаган, жинсий
етилган
) феъли билан, катта ёшдаги (
катта ёшли, улгайиш, катта
бўлиш, 
катта ёшга кириш, катталардек
) сифати билан ва шунингдек, биринчи 
қисми ёш ривожланишининг юқори босқичига ишора қилган улғайиш ёши, 
кап-катта бўлиш, улғайган ёшдаги, кап-катта ёш даражасига етганлигига 
ишора қилувчи мураккаб сўзлар билан асосланган барча лексемаларда 
кўрсатилган.
Бошқа “ёш давр”ларини акс эттирувчи лексема гуруҳларида бўлгани 
каби, таҳлил қилинаётган сўзлар гуруҳида сўзлар мазмуни гендер тушунчаси 
билан чамбарчас боғлиқ. Бунда катта ёшдаги шахсларнинг номланишларида 
(
эркак, аёл, ҳола, тоға
ва б.) гендерли семалар устунлик қилади, “ёш давр”и 
мазмунлари эса “иккинчи даражали” маънолар деб қабул қилинади. Бунинг 

---

77 
эҳтимол икки сабаби бўлиши мумкин. Биринчидан, мучал даражалари 
кўрсаткичида катта ёш нейтрал белгидек бўлиб кўринади. Иккинчидан, 
етуклик ёшида гендерли фарқлар энг катта мавқега эга бўлади. 
Катта ёшдаги шахсларнинг номланишларида ва улардан хосил бўлган 
равишларда (
аёлларнинг, эркакларнинг, ҳоланинг, тоғанинг
, 
хотинчасига,
эркакчасига
, ...) гендер маъноларнинг “ёш давр”лари маъноларидан устунлик 
қилиши тўғрисида далолат беради. Масалан, “аёлларнинг” - “эркакларнинг” 
аниқловчиларидан, неча ёшда бўлишидан қатъий назар, хаттоки 
чақалоқларга нисбатан ҳам фойдаланиш ҳолати юз беради.
Катта ёшдаги шахсларнинг номланишларидаги гендер характеристика 
белгиларининг етакчи аҳамияти уларнинг луғавий талкинларида ҳам акс 
эттирилган ва бу ерда бирламчи сифатида гендер характеристикаси, 
иккиламчи ўрнида эса, “ёш давр”ларининг маънолари берилган. Таққосланг: 
аёл (1. жинс бўйича эркакка қарама-қарши шахс; 2. ўсмирлик ҳолатидан 
чиқиб кетган катта ёшдаги хотин жинсига
 
мансуб
 
шахс); эркак
 
(1. жинс 
бўйича аёлга қарама қарши шахс; ўғил боладан, йигитдан фарқ қиладиган 
катта ёшдаги шахс). Ёшлар даражаланиши кўрсаткичидаги нейтрал ҳолат, бу 
“ёш давр”ини стандарт равишда идрок қилишни энг тўлиқ жисмоний, ақлий 
ва маънавий ривожланиш, ҳаётий тажрибасини орттириш вақти деб 
шартлайди. Мазкур “ёш давр”ининг асосий ифодаланишлари (яъни, етилмоқ 
сўзининг хосилалари) асосида “пишган, етилган” белгиси ётган метафорани 
ташкил этиши диққатга сазовордир. Бу семантика ҳар хил сўз туркумларида 
акс эттирилган. Таққосланг: 
Катта бўлганлик, етилганлик
(1. жисмоний 
етилиш ҳолати, жисмоний кучларнинг тўлиқ камолоти. 2. кўчма. ақлнинг, 
қобилиятнинг, истеъдоднинг тўлиқ ривожи); 
балоғатга етиш
; 
балоғатга 
етган
(
тўлиқ
ривожланган, етилган
); 
етуклик (тўлиқ ривожланганлик 
ҳолати. Ақлий
, 
ҳаётий, сиёсий
ва б. 
етуклик
); 
етилган
(
тўлиқ ривожга 
етган, шаклланган
; 
тўлиқ ривожга эришган кишига хос
; 4. яхшилаб 
ўйланган, тажрибадан ўтказилган); 
вояга етган
(1. 
етуклик ёшига етган, 
кучга тўлган, бақувват
, 
ҳайвон 
тўғри маънода ; 2. кўчирм. сўзл. ўзининг 

---

78 
соҳасида йирик мавқели); ривожланган (2. юқори ақлий ривожга етган, 
маънавий етук; тўлиқ ривожланган, жисмонан етилган).
Етуклик 
тушунчасининг 
мазмунли 
таркибида 
етукликнинг 
шаклланиши, унга эришишнинг узоқ давом этишини таъкидловчи 
процессуал семантика муҳим ўрин эгаллайди. Бу кўрилаётган лексик 
гуруҳда, яъни феълларда ва феъллашган отларда акс эттирилган. Таққосланг: 
катта бўлмоқ, каттарок бўлмоқ, етилмоқ
, (1. тўлиқ жисмоний ривожга 
етиш. Катта бўлиш; 2. кўчма. 
тажриба, куч тўплаш
, 
бақувват бўлиш, 
ривожланиш
), 
улғаймоқ
(балоғатга етиш, тўлиқ
жисмоний ривожга, 
етукликка эришиш
); 
пишиб етилмоқ
(1.
Пишган ҳолатга
етиш; тўлиқ ривожга 
етилган ҳолатга етиш -ҳайвонлар, балиқлар тўғр. 3. Одамнинг жисмоний ва 
маънавий етуклиги.
4. кўчма. – мукаммаллик, маҳоратга, эришиш; 5. кўчирм. - бирор нарса 
учун тайёрланмоқ, тайёр турмоқ. 6. кўчма. -ривожланиш, мукаммаллашиш, 
шаклланиш); ўсмоқ (бироз ўсиш, бўйига чўзилиш, каттароқ бўлиш) ва ҳ. 
Шундай қилиб, етуклик тушунчаси юқорида кўриб чиқилган “ёш 
давр”ларидан 
ўзининг 
лексик-семантик 
ифодаланиши 
жиҳатидан 
фарқланади.
106
 
Ўзбек тилининг лексик тизимида у асосан гавдалантирилган 
эмас, балки процессуал сифатий тимсолга эришади, ҳамда процессуал ва 
сифатий лексемаларда анча яққол акс эттирилади.