Ўзбекистон республикаси олий ва махсус таълим вазирлиги

ҳисоблаш усули 
Ишлов бериш учун ажратилган қўйим қийматини ҳисоблаш усули - бу 
ўзига қўйимларни асосланган ҳисобини, ҳисобланган қўйимларни ишлов 
берилаѐтган юзанинг чекли ўлчамларига ва меъѐрий хужжатларга 
боғлиқлигини белгилаб берадиган тизимдир.
Минимал қўйимлар қуйидагича ҳисобланади: 

қарама–қарши ѐтган юзалар кетма–кет ишланса (бир томонлама 
қўйим) 
i
1
Σi
1
i
1
i
z
imin
ε
Δ
h
R
Z







(1.4) 

қарама қарши ѐтган юзалар бир вақтда (параллел) ишланса (икки
томонлама қўйим) 


i
1
Σi
1
i
1
i
z
imin
ε
Δ
h
R
2
Z
2







(1.5) 

ташқи ва ички цилиндрик юзалар ишланса (икки томонлама 
қўйим).


2
i
2
1
i
1
i
1
i
z
min
i
h
R
2
Z
2










(1.6) 
Бу ерда R
zi-I
– олдинги ўтишда юза сиртида ҳосил бўлган нотекисликлар 
баландлиги; h
i-1
– олдинги ўтишда бузилган сирт қатламининг қалинлиги; Δ
Σi 
– олдинги ўтишда пайдо бўлган сиртлар жойлашишининг ва сирт шаклнинг 
четга чиқишларининг йигиндиси; ε
i
– хомаки ушбу ўтиш учун ўрнатишда 
ҳосил бўлган хатоликлар. 
Номинал қўйимлар қуйидаги формулалардан аниқланади; 
ташқи юзалар учун 
i
1
i
min
i
i
ei
ei
Z
Z




(1.7) 
i
1
i
D
D
min
i
i
ei
ei
Z
2
Z
2




(1.8) 
ички юзалар учун
i
1
i
min
i
i
ES
ES
Z
Z




(1.9) 
i
1
i
D
D
min
i
i
ES
ES
Z
2
Z
2




(1.10) 
бу ерда: еi
i
– ва ЕS
i
– ушбу ўтишда ўлчамларнинг пастки ва юқори 
оғишлари 
еi
i-1
– ва ЕS
i-1
– олдинги ўтишда ўлчамларнинг пастки ва юқори 
оғишлари 
D – индекслари диаметрларга тегишли. 
Номинал 
қўйим 
технологик 
мосламаларнинг 
шакллантирувчи 
элементлар (штамплар, прессформалар, моделлар, қирялар ва ҳ.з) нинг 
номинал ўлчамларини ҳисоблаш учун аниқланади.
Максимал қўйим қуйидаги формулалардан аниқланади: 
ташқи юзалар учун
i
1
i
min
i
max
i
TD
TD
Z
Z




(1.11) 
i
1
i
min
i
max
i
TD
TD
Z
2
Z
2




(1.12) 
ички юзалар учун 
i
1
i
min
i
max
i
Td
Td
Z
Z




(1.13) 
i
1
i
min
i
max
i
Td
Td
Z
2
Z
2




(1.14) 
Бу ерда: ТDва Тd ташқи ва ички ўлчамларнинг жоизлик қийматлари. 
Максимал қўйимлар ва технологик мақсадлар учун (қияликлар, 
бикрловчи элементлар)қўйимлар кесиш чуқурликларга тенглаштирилади. 

---

11 
 
Қўйимлар ҳисоблашнинг асосий қоидалари 
 
1.
Минимал қўйимҳар бир ишланадиган юзалар учун (1.4–1.6) 
формулалардан аниқланади ва техологик хариталарга ѐзилади. Технологик 
харитада ишлов берилаѐтган юзанингўлчами ва бажариш кетма–кетликда 
ўтишлар кўрсатилади ваҳар бир ўтиш учун Rz, h, Δ
Σ
, ε ва TD ѐки Td – 
қийматлари ѐзилади.
 
2.
Охирги технологик ўтиш учун 
ўлчам жоизлиги ва юзанинг сифат 
кўрсаткичлари
Rz ва h детал чизмасидан олинади, операцияда келтирилган 
усул билан шу кўрсаткичларга эришиш мумкинлиги меъѐрлар ѐрдамида 
текширилади.
 
3.
Кулранг ва болғаланувчан чўянлар ҳамда рангли металлар ва 
қотишмалар учун биринчи ўтишдан кейин, пўлатлар учун термик ишлашдан 
кейин “h” қиймати (1.4 – 1.6.) формулалардан олиб ташланади. Муайан 
ҳолатлар учун бу формулалардаги у ѐки бу ташкил этувчилари ҳисобга 
олинмаслиги мумкин. Ушбу ўтишда йўқотилмайдиган носозликлар ҳисобга 
олинмайди.
 
Масалан, развертка ѐки протяжка ѐрдамида тешикларга ишлов берилса, 
кесувчи асбобни ўқдан четга кетиб қолиши йўқотилмайди ва бу ерда 
минимал қўйим қуйидагича аниқланади: 




i
1
i
z
imin
ε
h
R
2
Z
2




(1.15) 
Жилвирлашда хомаки сиртидаги пухталанган қатлам сақланиши керак, 
демак “h
i-1
” ташкил этувчиси (1.15) формуладан чиқарилиши керак.
4.
Юза жойлашишнинг четга чиқишларини 


қуйидаги ҳолларда 
ҳисобга олиниши керак: 
 

хомаки юзалари биринчи марта ишланганда;
 

детал юзалари дағал ѐки чала тозалаб йўнилгандан кейин;