Ўзбекистон республикаси олий ва махсус таълим вазирлиги

3.5.
 
МЕТАЛЛАРНИ БОСИМ БИЛАН ИШЛАШНИНГ ФИЗИК-
МЕХАНИКАВИЙ АСОСЛАРИ 
 
3.5.1.
 
Пластик деформациялаш ва қиздиришда металлар 
структураларидаги ўзгаришлар 
Босим билан ишлаш температураси металнинг эриш температурасининг 
тўртдан бир қисмини ташкил қилса, бундай ишлов бериш совуқ ҳолда босим 
билан ишлаш деб номланади. Бу ҳолда пластик деформация қийин кечади ва 
металлар жадал равишда пухталанади яъни, уларнинг чўзилишга ва 
сиқилишга эластиклик чегараси ва мустаҳкамлик чегараси ошади. Шу вақтни 
ўзида нисбий узайиш ва зарбий қайишқоқлик пасаяди.
Совуқ ҳолда деформация анча ошганда доналар куч таъсири 
йўналишида бурилади ва натижада толали структура ҳосил бўлади. Толали 
тузилишининг муҳим бир жиҳати металл хоссалари тола бўйлаб ва толага 
тик йўналишда ҳар хил бўлади, бу ходиса анизотропия деб номланади. 
Кўпчилик ҳолатларда мустаҳкамлик анизотропияси мақсадга мувофиқ эмас, 
баъзи ҳолатларда толали тузилишга атайлаб эришилади. 
Юқори температурада кристалл панжарларнинг кўпчилик деформация 
натижасида пайдо бўлган бузилишлар йўқолади ва бу жараѐн қайтиш деб 
номланади. 
Қайтиш учта турга бўлинади: қайтиш, полигонизация, рекристалланиш. 
Қайтиш
ҳодисаси деформация ва қиздириш натижасида тезлашадиган
металл тузилишдаги нуқтавий бузилишларининг диффузияси билан боғлиқ. 
Қайтиш натижасида металлнинг тузилиши оптик микроскопи билан кузатиб 
бўладиган даржада ўзгармайди, доналар чўзилган шаклини сақлаб қолади, 
аммо оқувчанлик чегараси 10-30% пасайиши мумкин. Металлдаги 
дислокацияларнинг силжиши билан боғлиқ хоссалари ўзгармайди. 
Полигонизация
қуйидагидан иборат. Температурада етарли даражада 
юқори бўлганда биттта силжиш текислигида ѐтган ва ишораси ҳар хил 
бўлган дислокациялар қўшилиб йўқолади. Дислокацияларнинг бир 
қатламдан бошқа қатламга ўтиши кучаяди, у ерда улар йўқолади ѐки доналар 
субчегараларига сурилиб дислокациялардан деворларни ҳосил қилади. 
Натижада метал доналари дислокациялар деворлари билан ажралган туғри 
панжарали кичик доналар (субдоналар)дан иборат бўлади.