82- Расм. Кальций карбиддан ацетилен олиш схемаси: 1— карбид солинадигам бункер; 2 — автоматик затвор; 3 — буферли бункер; 4 ва 6- шнеклар; 5 —ацетилен генератори; 7 — скруббер; 8 — тинднргич; 9-совиттич.
қисмидан шнек 6 ёрдамида чиқариб юборилади. Реакция натижасида ажралиб чиққан ацетилен ҳароратси 100°С атрофида бўлган сув буғлари ва бирга ишлаб чиққан оҳак чанги билан биргаликда юкорисидан сув ёғилиб турадиган скруббер 7 га юборилади. Бу ерда газ 20 — 30°С гача совийдн ва чангдан ажралгач водород фосфид (300—600 мг/м5), водород сульфид (200—400 мг/м3) ҳамда аммиакдан тозаланади. Ҳосил бўлган оҳак сути скруббер 7-нинг пастки қисмида узлуксиз равишда тиндиргич 8 га чиқариб турилади. Шлам тиндиргичнинг пастки қисмидан насос ёрдамида ктахлилацияга чиқариб ташланади, тозаланган сув эса насос билан совитгич 9 орқли яна қайтадан скруббер 7-га юборилилади. Газ аралашиалардан гипохлориднинг актив хлор қўшилган сувдаги эритмаси ёки натрий бихроматнинг суюлтирилган сульфат кислотадаги эритмаси билан ювиш орқали тозаланади. Қуритилган газ кимёвий қайта ишлаш учун юборилади. Карбиддан олинадиган ацетилен асосида ацетальдегид (Кучеров реакцияси), сирка кислота, хлоропенли каучук ва бошқа баъзи маҳсулотлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилган эди. Карбид ишлаб чиқариш анча қувватли (400000, кейинчалик эса 60000 квт) печлар ўтнатиш, ударни геметитизациялаш, печдан чиқаётган газлардан оҳактошни куйдиришда фойдаланиш, ишлаб чиқариш процессларини меҳанизациялаш ва меҳнат шароитини яҳшилаш хиссоьига аста секин такомиллашиб борди. Лекин барча бу такомиллаштиришлар карбид усулига хос бўлган: ишлаб чиқариш катта жойни эгпллаши, кўп капитал маблағлар сарфланиши, 1кг ацетилен олиш учун 15кг гача қаттиқ материалга иўлов бериш зарурлиги сабабли, кўп меҳнат сарфланиши, электроэнергиянинг солиштирма сарфи жуда юқорилиги (1кг ацетиленга 10––11квт) ва жуда кўп чиқиндилан чиқиши асосий камчиликларни йўқота олмади.
8-§.Табиий газлардан ва нефть хом ашёсидан ацетилен ишлаб чиқариш Мааълумки, углеводородлардан ацетилен олиш процесслари жуда эндотемик бўлиб, юқори хароратларда (1400 – 1500 0С) боради. Шунинг учун ацетилет ишлаб чиқариш реакция бораётган муҳитга иссиқлик бериш усулларибилан бирбиридан фарқ қилади. Иссиқликни реакция бораётган жойнинг ўзида хосил қилиш (генерациялаш) га асосланган усуллар энг кўп тарқалган. Электр ёйи ёрдамида пиролиз қилиш усулида иссиқлик юқори кучланиш ёрдамида ҳосил қилинади, оксидлаш пирозизида дасмтлабки углеводородларнинг бир қисми реакция бораётган камерада ёндирилади. Иссиқликни реакция бораётган зонада ҳосил қилишнинг технолигик жихатидан баъзи афзалликлари бор. Лекин бу усул ҳам айрим еамчиликлардан холи эмас. Хароратнинг реакция бораётган зонада нотекис тақсимланиши туфайли кўпинча керак бўлмайдиган маҳсулотлар жуда кўп ҳосил бўлишига олиб келади. Электродлар сиртида харорат жуда юқорилиги сабабли электр ёйи усулида қурум жуда кўп ҳосил бўлади. Оксидлаш пиролизтида реакция учун зарурий иссиқлик қимматли углеводоргодларни ёндириш хисобига ҳосил қилинади. Метан ва унинг гомологларидан ацетилен ҳосил бўлиш процесини куйидаги реакция тарзида ифодалаш мумкин:
2СН4 СНқCH + 3H2 – 381 кж бунда куйидаги қўшимча реакция ҳам содир бўлиши мумкин:
СН4 С– 2H2 – 88 кж Ҳароратнинг кўтарилиши ва босимнинг камайиши процесни ацетилен ҳосил бўлиш томонига силжитишга имкон беради. Лекин юқори ҳароратларда (1400– 15000С) ацетилен ҳамда углеводородлар термодинаик жихатдан беқарор бўлиб қурум билан водородга ажралади ёки ацетилен бошқа газлар билан куйидаги реакциялар асосода ўзаро таъсирлашади:
С2Н2 + 2Н2О 2СО+ 3 Н2 С2Н2 + 2СО 4СО + Н2 Ҳарорат пасайиши билан асосий реакцияларнинг тезлиги кескин камаяди. Ацетиленнинг унумини кўпайтириш ва қўшимча реакцияларни сусайтириш учун газларнинг ҳажмий тезлиги жуда оширилади. Хомашё юқори хароратда (13000С дан юқорида) фақат секунднинг мингдан бир улушлари қадар вақт бўлади. Шундан кейин ацетиленнинг парчаланиб кетишини олдини олиш учун хосил бўлган маҳсулотлар тез совутилади (―тобланади‖). Электр ёйи ёррдамида пиролиз қилиш (электр крекингни) электродлар орасида ўзгармас ток ёрдамида ёй ҳосил қилинадиган электр ёйи реакторида олиб борилади. Саноатда
юқордагилардан ташқари термик крекинг усулидан ҳам фойдаланилади. Метандан ацетилен 1100 – 13000С да ва 15 мм симоб устунига сийраклаштирилган ҳаволи регенератив печларда олинади.
Термооксидлаш крекинги. (пиролиз) энег кўп тарқалган усулдир. Унда зарурий иссиқлик метаннинг бир қисмини ёндириш ҳисобига ҳосил қилинади. Печда температера 1400––15000С ушлаб турилади, оксидлаш учун кислород ишлатилинади. Табиий газни креаинглашда ацетилен билан биргаликда водород ва углерод 2 оксиди ҳам ҳосил бўлади. Ҳар тонна ацетиленга 3–4т аммиак ишлаб чиқаришга етарли миқдордаги водород тўғри келади. Электр крекингда яна 100 килограммгача қурқм ҳам ажралиб чиқади. Термик оксидлаш крекинги хозирги пайтда ацетилен ишлаб чиқаришнинг энг пргрессив усулидир. Бу усулнинг прогрессивлигини ва тежамлиги мамлаеатимизда яқин йиллар ичида ацетилен ишлаб чиқариш структураси хам тасдиқлайди.
