Ўзбекистон Республикаси Олий ва махсус ўрта таълим вазирлиги олий ўқув юртларининг талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган

7-§. Азот (IV)-оксид NО₂ нинг сув билан реакциясининг физик-кимёвий характеристикаси
Азот (IV)-оксид сув билан реакцияга киришиб, нитрат ва нитрит кислота ҳосил қилади:

2. 
   NО + Н₂О қ НNО₃ + НNО₂ + Q (1)
   

Нитрит кислота кислотали муҳитда беқарор бўлиб, парчаланиб кетади:

2. 
   НNО₃ қ НNО₃ + 2 NО + Н₂О - Q (2)
   

Реакциянинг умумий тенгламаси:
3 NО₂ + Н₂О қ 2Н NО₃ + NО + Q (3)
Агар бу реакция кислород иштирокида содир бўлса (кислород дастлабки газлар аралашмасида бўлади), азот (II)-оксид кислород таъсирида яна оксидланади:
2 NО + О₂ қ 2NО₂ + Q (4)
(3) ва (4) тенгламаларни қўшсак, қуйидагича тенглама ҳосил бўлади:
4 NО₂ + 2 Н₂О + О₂ қ 4НNО₃ + Q (5)
Сўнгги реакцияни сиз илгари учратган эдингиз. Бу реакция нитрат кислотанинг қиздирилганда парчаланиш реакциясидир, айни ҳолда эса нитрат кислота ҳосил бўлиш реакциясидир. (3) ва (5) реакциялар экзотермик, қайтар, гетероген, нокаталитикдир.
а) ҳарорат, 6} босим ўзгариши билан мувозанат қайси томонга силжишини амиқланг. NО₂ сув билан абсорбцияланиш даражаси: а) нитрат кислотанинг сувдаги эритмаси концентрациясига, б) газлар араляшмасидаги NО₂ нинг концентрациясига боғлиқми?
8-§. Нитрат кислота ҳосил қилишнинг оптимал шароитлари
Реакциянинг физик-кимёвий хусусиятларидан кўриниб турибдики, ишлаб чиқариш маҳсулоти танланган шароитга қараб суюлтирилган ёки концентрланган бўлиши мумкин. Суюлтирилган кислота олишнинг оптимал шароитларини кўриб чиқамиз
Азот (IV)-оксид NО₂ нинг сув билан реакцияга киришиши ажралиб чиқаётган азот (II)-оксид NО нинг оксидланиши билан параллел боради. Ҳар иккала реакция учун кулай шароит таъминлаш керак, яъни ҳарорат одатдаги ҳароратдан юқори, босими 0,5- 1 Мн/м², газлар ва суюқ фазанинг тўқнашиш юзаси катта бўлиши лозим.
Бу шароитларни ўзингиз мустақил асосланг. Реакцион аппарат танлашда сульфат кислота ҳосил қилиш жараёнида кўриб ўтилган принциплардан фойдаланинг. Реакцион (абсорбцион) миноранинг схемасини чизинг ҳамда нитроза газ, сув ёкн нитрат кислотанинг сувдаги эритмаси миноранинг қаеридан берилишини, газ ва ҳосил бўлган кислота қаердан чиқиб кетишини кўрсатинг. Нитрат ва сульфат кислоталарнинг ҳосил бўлиш жараёнларини таққосланг.
Уларнинг муҳим фарқи нимада?
Айни ҳолда, азот (IV)-оксид NО₂ билан сув орасида борадиган реакциядан ташқари, азот (II)-оксид NО оксидланишининг гомоген реакцияси боради. Демак, реакторда бўш ҳажм бўлиши керак. Ҳалқалардан иборат насадкали миноралар бу талабга мос келади. Концентрлангни кислота ҳосил қилиш учун 5 Мн/м² га яқин босим қўлланилади. Дастлаб нитроза газидан суюқ азот (IV)-оксид ҳосил қилиниб, у реакторга йўналтирилади; реакторга кислород ва сув йиғилади.
Реакцияни тезлатиш учун ҳароратни 75°С яқинида сақлаб турилади.
Суюқлантирилган нитрат кислотани қандай қилиб концентрлаш мумкин? Нима учун ҳайдаш билан концентрланган кислота ҳосил қилиб бўлмайди ва агар нитрат кислотанинг суюлтирилган эритмасига сувни тортиб олувчи суюқлик, масалан концентрлангаи сульфат кислота ёки магний нитрат қўшилса нима ўзгаради? Уч хил моддадаи иборат бундай аралашма қиздирилганда нитрат кислота буғланади, сув билан сульфат кислота ёки магний нитрат эса суюлтирилган сувли эритма ҳосил қилади. Концентрланган нитрат кислота ишлаб чиқаришнииг бу усуллари саноатда уни азот (II)- оксид, кислород ва сувдан бевосита синтез йўли билан ишлаб чпқаришда кенг қўлланилади.