Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

 
11.3.Далилнинг илмий тадқиқотдаги ўрни ва аҳамияти
Жамиятдаги баъзи муаммолар айрим ижтимоий- гуманитар фанларда, 
далилларга асосланади. Мантиқий далиллар ҳақиқатга яқин далиллардир. 
Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов мафкурамиз 
ҳақида фикр юритганда қуйидаги муҳим жараёнларни таъкидлайди: “. . . 
жамиятимиз мафкураси, одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг маъно-
мазмунини белгилаб беради. 
Жараёнларнинг илмий-назарий асосларини, уларнинг янги-янги 
қирраларини мукаммал очириб бериш, ўқувчиларимиз, талабаларимизга, 
кенг жамоатчиликка содда, лўнда қилиб тушунтириб бериш ва уларни янги 
ҳаёти, замон талабларига жавоб берадиган жамият қурилишининг фаол ва 
жўшқин иштирокчиларига айлантириш-хозирги куннинг энг долзарб 
вазифалари қаторига киради. 
Илмий тадқиқотда далил тўплаш бир қанча усуллар орқали амалга 
оширилади. Бу усулларга: кузатиш, тажриба ўтказиш, қиёслаш, тахлил ва 
синтез қилиш, умумлаштириш, формалаштириш, баҳс қилиш ва бошқалар 
киради. Ана шу усуллар орқали далиллар тўплаганда объект объектив ҳолда 
тасвирланади. Объектив ҳолда тўпланган далил илмий ижодда юқори 
баҳоланади. Илмий билимда ёки илмий тадқиқотда далилнинг қуйидаги 
вазифаларини эътиборга олиш лозим: 

---

124 
1. Олдинги билимлар асосида янги билимларни ҳосил қилиш; 
2. Нарса ва ҳодисалар тараққиётини тўғри акс эттириш; 
3. Объектларнинг фаолиятини тўғри тавсифлаш учун асос шарт 
эканлигини ҳисобга олиш; 
4. Объектив воқеиликни тўғри тушунтиришдаги иштирокини эътироф 
этиш ва бошқалар.
Илмий ижодда юқорида таъкидланган далил турлари иштирок этиши 
мумкин. Албатта, уларнинг барчаси ҳақида тадқиқотчи тўла тассавурга эга 
бўлиши, уларни бир-биридан ажратиши зарурдир. Акс ҳолда, далиллар 
самара бермаслиги мумкин. Илмий далиллар қудратли кучга эга. Улар 
олдиндан айтиб беришни ҳам таъминлайди. Масалан, “Қушлар ва 
ҳашоротлар, яъни ҳаводан оғир объектлар фазо муҳитида учишга қодирлиги 
буюк 
механик 
Н.Е.Жуковский 
томонидан 
ҳозирги 
замон 
термодинамикасининг негизини ташкил этувчи кўтарма куч назариясининг 
яратилишига олиб келди. Барча энг янги авиация ва космонавтика 
воситалари–ракеталар, самолётлар, вертолётлар, дирижаблларни лойиҳалаш 
Жуковский кашф этган аэродинамика қонуни асосида амалга оширилди”. 
Далиллар тўплашда услубларни тўғри танлай билиш катта аҳамиятга 
эга бўлиб, тўғри услуб танланганда хатолардан холи бўлиш мумкин. 
Аниқроғи, илмий тадқиқотларнинг равнақи ва келажаги услуб танлашда 
мужассамлашган. Илмий тадқиқотга далиллар ҳаёт бахш этади. Натижада 
фан тараққиёти ҳам жадаллашади. Унинг тизимида янги соҳалар пайдо 
бўлади. 
Илмий тадқиқотларда далилларни тасдиқлаш ҳам ўз-ўзидан бўлмайди. 
Сабаби, тадқиқотчининг эришган далиллари баъзи бошқа изланувчиларни 
шубҳага тушириш мумкин. Бу шубҳа изланувчини саросимага олиб келади. 
Шу сабабли, тадқиқотчи ўзи эришган далилни охирги нуқта деб билмаслиги 
керак. Олдиндаги қарама қаршиликларга руҳан тайёр туриш, матонатли 
бўлиш талаб этилади. Далиллар турли жараёнлардан муваффақиятли 

---

125 
ўтгандан сўнг, натижаси кўринади. У ўзини амалиётда тасдиқласа, бу 
далилнинг келажаги порлоқдир.