Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

11.4. Далил субъект ва объектнинг фаоллиги натижаси сифатида. 
Илмий ижод жараёни субъект (эга) ва объект (нарса) фаолиятига 
боғлиқ. Субъект ва объект далилнинг икки қанотидир. 
Субъект ва объект ҳам фалсафий категориялардир. Субъект – бу 
объектив оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг моҳиятини билиш ва уларни 
нисбатан ўзгартиришга таъсир этадиган фаолият эгасидир. Объект – бу 
субъектнинг изланиш манбаи бўлиб, субъектга билим берадиган 
воқеиликдир. 
Субъект деганда, кўпроқ шахс, инсон фаолияти тушунилади. Шу 
билан бирга, илмий изланишда иштирок этадиган замонавий техник 
воситаларни ҳам, инсоннинг ўзини ҳам субъект қаторига киритиш мумкин. 
Асосий субъект бошқа жонли мавжудотдан ўзининг амалий фаолияти билан 
фарқ қилади. У воқеиликни билибгина қолмайди, балки уни нисбатан 
ўзгартиради. Табиат ва жамият билан ўзаро мулоқотда бўлади. Ушбу 
жараёнда субъект фаол, объект эса пассивдир. Худди шу фаоллик инсонни 
субъектга айлантиради ва субъект табиий ҳамда сунъий воситалар ёрдамида 
табиат, жамият ҳодисаларига, нарса ҳамда жараёнларга, яъни ўз 
фаолиятининг объектига таъсирини ўтказади. Бу эса илмий далил 
тўплашнинг муҳим жиҳатларидир. Субъект фаолияти ҳақида И.Кант, 
И.Г.Фихте. Г.Гегеллар тўхтатиб, унинг фаоллигини кўп маротаба 
таъкидлаганлар, объект фаолиятини ўзгартириш субъектга боғлиқлигини 
исботлашга ҳаракат қилганлар. Объектни тадқиқ қилиш субъектнинг онгига, 
тафаккурига жоиз, деб тушунтирганлар. Онгнинг фаоллиги объектга 
нисбатан бирламчидир. Субъект тадқиқот жараёнида даллилар асосида иш 
юритиб объектга нисбатан амалий, хусусий, моддий жиҳатдан таъсир 
кўрсатади, уни ўзгартиради. 
Субъект ва обектнинг ўзаро таъсири далилнинг зарурий томонларидир. 
Таъкидлаш лозимки, субъект объектнинг ўрни, алоқалари, муносабатлари, 

---

126 
қонуниятлари ҳақида тегишли билимга эга бўлмаса далил тўплай олмайди. 
Шуни эсдан чиқармаслик керакки, яккаланган айрим шахс оламни билиш ва 
ўзгартиришга қаратилган фаолиятнинг субъекти бўла олмайди. Шахс жамият 
яратган меҳнат қуролларидан, тилдан жамғарилган билимлардан, 
манбалардан фойдаланганлиги учун субъект бўлиб қолади. Бинобарин, 
доимо маълум бир ишлаб чиқариш усулига, маънавий-маданий 
тараққиётнинг маълум субъекти сифатида майдонга чиқиши мумкин. 
Унутмаслик керакки, далиллар эгаси бўлган субъект ва объект қарама-қарши 
томонларни ташкил этади. Субъектнинг (инсоннинг) ёрдамчиларисиз 
ҳозирги замонни тасаввур қилиш қийин. Инсоннинг ёрдамчиларини эса 
сунъий жиҳозлар, компьютерлар, ҳисоблаш машиналари, турли мосламалар, 
асбоб ускуналар ташкил этади. Инсон фаолиятининг маҳсуллари, объектлари 
сифатида улар билан инсон ўзаро таъсирга киришиши ёрдамида муҳим 
далилларни пайдо қилади. Охир -оқибат эса субъект объектни далиллар 
асосида ўзгартириб, ўзлаштириб олади, ўз мақсадларига мувофиқлаштиради. 
Шу билан бирга, субъектнинг ўзи ҳам билим билан бойийди,нисбатан 
дунёқарашини ўзгартиради. Янги мақсадларни топади ва уни бажариш учун 
янги далиллар излайди.