Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

Фойдаланилган адабиѐтлар: 
1. М.М.Мирзаев., М.Қ.Собиров-Боғдорчилик-//Т., 1987й.,126-б. 
2. А.А.Рибаков, С.А.Остроухова-Ўзбекистон мевачилиги-//Т., 1981й, 506 б.
 
ОЛТИНСИМОН ҚАРАҒАТ НАВЛАРИДА СУВ ТАНҚИСЛИГИ ВА СУВ МИҚДОРИНИ 
ЎРГАНИШ 
 
А.А.Қосимов, Ш.Н.Ражаметов 
Академик Махмуд Мирзаев номли 
 боғдорчилик, узумчилик ва виночилик ИТИ 
 
Кириш. 
Маълумки дунѐ аҳолиси сонини кўпайиши хисобига озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш 
мақсадида, дехқончилик учун ер майдонларининг кенгайтиришни ҳамда мавжуд экинзорларнинг 
ҳосилдорлигини оширишни тақазо этади. Бу ўз навбатида сувни кўп талаб килишга олибкелади. Бирок 
кейинги 10 йиллар давомида минтақамизда сув танкислиги ортиб бормокда. Сув танқислигини эътиборга 
олиб хозирги кунда республикамизда суғоришга яроқли сувлар ҳажми қишлоқ хўжалик экинлари 
майдонларини кенгайтириш ва ҳосилдорликни оширишда чекловчи омил бўлиб келмоқда. 
Республикамизда йиллик ѐғин миқдори тоғли ва тоғ олди минтақаларида 200 дан 800 мм гача, водий 
шароитида 100 дан 600 мм гачани ташкил этади ҳамда дехқончилик асосан суғориладиган ерларда олиб 
борилади. Кўриниб турибдики, республикамизнинг барча худудларида сув танқислиги муаммоси намоѐн 
бўлмоқда, шуни таъкидлаш керакки сув танқислиги келажакда яна ҳам ортиб боради. Бунинг учун экин 
майдонларини сув билан таъминлашда ундан оқилана фойдаланишга жуда катта ахамият берилиши керак.
Одатда деҳконлар ўсимликларни сувга бўлган эхтиѐжини ташқи кўринишлар (сўлиш, барг рангини 
ўзгариши ѐки гулни тўкилиши)га қараб белгиланган. Аммо бундай усуллар экинни хосилдорлигига кескин 
таъсир қилиши мумкин. Суғоришни кечиктириб юбормаслик мақсадида ўсимликнинг физиологик холатини 
аниқлаш муҳим ахамият касб этади. Бир марталик қисқа аммо кучли қурғоқчиликни кўрган ўсимлик ўзининг 
дастлабки ҳолатига қайтиб келмаслиги аниқланган.
Қурғоқчилик шароитида ўсимликни сув режими бузилади. Бунда фотосинтез, нафас олиш, ферментлари 
реакцияларнинг фаоллиги, ўсиш ва ривожланиш минерал озуқланиш, илдиз босими, сувнинг шимилиши ва 
бошкаларга ўз таъсирини кўрсатади.
Тадқиқот ишларининг асосий мақсади олтинсимон қорағат навлари новдаларида сув танқислиги ва сув 
миқдорини вегетация давомида ўзгарувчанлигини аниқлашга қаратилган. Юқоридагиларни инобатга олиб, 
олтинсимон қорағат навлари новдалари сув танқислигини ўрганиш долзарб хисобланади 
Тажриба учун Ўзбекистонда етиштирилаѐтган олтинсимон қорағат навларидан Сиюма (st), Рухшона (st) 
ва махаллий Ёдгор ва Эликсир навлари танлаб олинди. Бир йиллик новдалардаги сув танқислиги ва миқдори 

---

178 
(НСТ, НСМ) Э.А.Гончарова (1988) услубида аниқланди. Физиологик кузатувлар бир йиллик новдаларда соат 
6-00, соат 14:00 ва соат 18-00 да уч қайтариқда амалга оширилди. Новдалардаги НСТ ва НСМ икки муддатда 
суғоришдан олдин ва суғоришдан кейинги ҳолатда аниқланди.
Тадқиқотлар натижасида шу нарса маълум бўлдики, июнь ойи охирида тупроқ намлиги юқори 
бўлишига қарамай, олтинсимон қорағат навлари новдаларидаги сув танқислиги юқори бўлди, албатта бундай 
ҳолатни ўсимликда вегетатив органларининг ўсиш активлиги ва физиологик ҳолатига боғлиқ ҳолда кечиши 
мумкин. Июль ойидан бошлаб эса новдалардаги сув танқислиги тупроқ намлиги ўзгаришига боғлиқ бўлмаган 
ҳолда пасайиши кузатилди. 
Июнь ойида (28.06.2017 й) суғоришдан кейин олтинсимон қорағат навларида эрталаб соат 6:00 да 24,03 
% (Сиюма) дан 49,89 % (Эликсир) гача, 14:00 да 34,06% (Сиюма) дан 47,90 % (Эликсир) гача, 18:00 да эса 
32,82 % (Сиюма) дан 60,43 % (Эликсир) гача бўлгани кузатилди. 
Ҳудди шундай қонуният июль ойида ҳам кузатилди. Августь ойида (30.08.2017) суғоришдан олдин 
олтинсимон қорағат навларида эрталаб соат 6:00 да 13,60 % (Эликсир) дан 15,66 % (Рухшона) гача, 14:00 да 
13,38 % (Сиюма) дан 18,61 % (Эликсир) гача, 18:00 да эса 11,97 % (Сиюма) дан 28,75 % (Эликсир) гача бўлиши 
маълум бўлди (1-расм).
Новдалардаги сув миқдори тупроқ намлигига боғлиқ бўлмаган ҳолда июнь ойидан бошлаб, август ойига 
қадар пасайиши жараѐни кузатилди.
Июнь ойида (28.06.2017 й) суғоришдан кейин олтинсимон қорағат навларида эрталаб соат 6:00 да 55,40 
% (Сиюма) дан 61,37 % (Эликсир) гача, 14:00 да 49,93 % (Сиюма) дан 60,09 % (Эликсир) гача, 18:00 да эса 
53,01 % (Сиюма) дан 59,02 % (Рухшона) гача бўлгани кузатилди (2-жадвал). 
Июль ойида (17.07.2017 й) суғоришдан олдин олтинсимон қорағат навларида эрталаб соат 6:00 да 51,34 
% (Ёдгор) дан 54,13 % (Рухшона) гача, 14:00 да 49,77 % (Ёдгор) дан 54,11 % (Эликсир) гача, 18:00 да эса 49,13 
% (Ёдгор) дан 50,91 % (Эликсир) гача бўлгани кузатилди.