Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

Тадқиқот мақсади. 
Фарғона водийсининг ўтлоқи-бўз тупроқлари шароитида тупроқ 
унумдорлигини сақлаш ва ошириш билан бирга пахта ҳосилдорлигини кўтариш, сифатини яхшилаш 
омилларини аниқлаш орқали такомиллаштирилган етиштириш агротехнологияларини ишлаб чиқаришга 
жорий этиш. 
Тупроқ унумдорлигини ошириш бўйича ҳам олимлар кўплаб илмий тадқиқот ишларини олиб 
боришиб, экинлар турини ва уларни қандай шароитда парвариш қилиш, алмашлаб ва навбатлаб экишдаги 
таъсири бўйича асосли маълумотлар олинган. 
Б.Ҳолиқов (2007) томонидан [1] Тошкент вилоятининг типик бўз тупроқларида қисқа ратацияли 
(1:1,2:1) навбатлаб экиш тизимларига такрорий экин сифатида мош, оралиқ экинлардан тритикаленинг 
киритилиши натижасида бир ратация давомида тупроқда гектарига 9-10 тонна органик қолдиқ 
тўплангани, ва тупроқ чиринди миқдори 0.020-0.035 % га, азот 0.018-0.022 % га ошганлиги аниқланган. 
Маълумки тупроқ унумдорлигини сақлаш ва оширишнинг қандай даражада бўлиши, 
микробиологик жараѐнларни жадал суратларда ўтиши, тупроқ чиринди массасини ҳосил қилиш қобиляти 
албатта микроорганизмларнинг миқдорига боғлиқдир. Микроорганизмларнинг сонини қанча миқдорда 
бўлиши тупроқнинг тури ва уни агрофизикавий хусусиятларига боғлиқ. 
Расулов Н.С ва бошқаларни маълумотларига кўра [2] оралиқ ва такрорий экинлар гектарига 5-6 
тонна ер устки ва ер остки қисмларини қолдириб сўнгра ўзидан кейин экилган ўсимликларни ўсиши ва 
ривожланишини яхшилайди. 
Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики тупроқ унумдорлигини ошириш учун фермер 
хўжаликларида имкон қадар кузги буғдой анғизига экиладиган такрорий, оралиқ ва сидерат экинларга 
қаратиши, ўтмишдош экин сифатида ғўза ва кузги буғдойга тўғри келадиган, тупроқ унумдорлигини 
оширадиган, чорва учун тўйимли ем-ҳашак бўла оладиган экинларини танлаш зарур. Тупроқ 
унумдорлигини оширишда оралиқ экинлардан вика ва рапсдан ҳам фойдаланиш мақсадга мувофиқ 
хисобланади. Ушбу қишлоқ хўжалиги экинларини янги қисқа навбатли алмашлаб экиш тизимларида 
тупроқ унумдорлиги ҳамда экинлар ҳосилдорлигига таъсирини ўрганиш бўйича Андижон вилоятининг 
Олтинкўл туманидаги ―Янги Зафар Мақсад‖ фермер хўжалиги далаларида 2014-2017 йиллар мобайнида 
илмий-тадқиқот ишлари олиб борилди. 
―Оралиқ экинлар экишнинг тупроқ унумдорлиги ва ғўза ҳосилдорлигига таъсири‖ мавзусидаги 
тажриба 4 та вариантдан иборат бўлиб, 3 та қайтариқда тажрибалар олиб борилди. Бир вариантнинг 
умумий майдони 1440 м
2
, шундан хисобга олинадиган майдон 720 м
2
ни ташкил этади. 

---

115 
Олиб борилган тажрибамизда кузги буғдойдан кейин оралиқ экин сифатида рапс ва вика 
экинларини 4 та вариантда жойлаштирдик. 
1-вариантда хеч қандай экин экилмасдан шудгорлаб қўйилди. 
2-вариантда рапс 10 кг/га меъѐрда экилди. 
3-варианда вика 50 кг/га меъѐрда экилди. 
4-вариантда рапс билан вика аралаш ҳолда 10+50 кг/га меъѐрда экилди. 
Маълумки тупроқ унумдорлигини сақлаш ва ошириб боришнинг қудратли воситаси алмашлаб 
экишдир. Бизнинг лойиҳамизнинг асосий мақсади кузги буғдойдан сўнг вика ва рапс экинларини оралиқ 
экин сифатида экиб мумкин қадар уларнинг илдиз ва анғиз қолдиқлари орқали тупроқ унумдорлигини 
сақлаб туриш ҳисобланади. 
Қуйидаги жадвалда 2016 йилги оралиқ экинларни ўсиши, ҳосилдорлиги, илдиз ва анғиз 
қолдиқлари келтирилган. 
1-жадвал