Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

Потери урожая фуража и семян люцерны при различной плотности всходового клубенькового 
слоника (ВКС), при заселении в фазе бутонизации и цветения 
Садочный опыт, 2016 г. 
Варианты 
Среднее количество 
жуков на м
2
, экз. 
У р о ж а й 
Фуража (13.VIII) 
Семян (12.IX) 
кг/ м
2
ц/га 
Потери 
кг/м
2
ц/га 
Потери 
Исходная 
(30.VI) 
Через 45 
дней 
(13.VIII) 
кг/ м
2
ц/га 
% 
кг/м
2
ц/га 
% 
Опыт: 
Искусственное 
заселение 
расте-ний 
в 
садках по 1 м
2
жуками ВКС
10 
6 
0,95 
95,4 
0 
0 
0 
0,039 
3,9 
0 
0 
0 
20 
16 
0,94 
94,2 
0 
0 
0 
0,041 
4,1 
0 
0 
0 
30 
22 
0,93 
93,6 
0 
0 
0 
0,036 
3,62 
0,0016 
0,16 
4,2 
40 
34 
0,91 
90,7 
0,01 
1,7 
1,8 
0,035 
3,51 
0,027 
0,27 
7,1 
50 
41 
0,87 
88,6 
0,05 
3,8 
4,1 
0,034 
3,45 
0,0033 
0,33 
8,7 
60 
49 
0,78 
77,9 
0,14 
14,5 
15,7 
0,036 
3,63 
0,0015 
0,15 
3,9 
Контроль:
(растения 
в 
садках 
без 
вредителя) 
0 
0 
0,92 
92,4 
- 
- 
- 
0,038 
3,78 
- 
- 
- 
НСР = 2,1 ц/га НСР = 0,22 ц/га
Поэтому мы, в продолжение исследований по вредоносности этих вредителей в садках, провели 
изучение состава этих почв на содержание азотистых соединений с помощью специалистов агрохим- 
Таблица 3. 
Содержание азота в почве с люцерной, в различной степени заселенной ВКС 
Садочный опыт 2016 г. 
Варианты 
Плотность 
жуков ВКС 
экз/м
2
Содержание азота в почве 
мг на 100 г 
почвы 
% 
на сколько 
снижено, % 
1 
10 
0,54 
60,6 
39,4 
2 
20 
0,44 
49,4 
50,6 
3 
30 
0,48 
53,9 
44,1 
4 
40 
0,43 
48,3 
51,7 
5 
50 
0,44 
49,4 
50,6 
6 
60 
0,36 
40,4 
59,6 
Контроль 
(без 
вредителя) 
0 
0,89 
- 
- 
службы республики. Результаты почвенного анализа приведы в таблице 3., откуда видно, что под 
влиянием личинок жуков ВКС (плотность которых учесть не представляется возможным) происходит 
снижение количества содержимого в почве азота в виде соединений. В зависимости от плотности жуков 
на единицу площади (а следовательно личинок) это снижение лежит в пределах от 39,4% (10 жуков/м
2
) до 
59,6% (60 жуков/м
2
). 
Список использованной литературы 
1.
Алимджанов Р.А. Насекомые, повреждающие бобовые культуры и колебание их численности. -
Ташкент: «Фан», 1968. –147 с. 
2.
Алимджанов Р.А. Формирование вредной энтомофауны хлопчат-ника и люцерны в 
Каршинской степи. - Ташкент: «Фан», 1974. –132 с. 
 
 
 

---

324 
ҚАРАҒАШ ТЕРЕГИНИҢ ЖАПЫРАҒЫН КЕМИРИЎШИ ЗЫЯНКЕС ТҤРЛЕРИНИҢ ӚСИП 
РАЎАЖЛАНЫЎ БИОЭКОЛОГИЯСЫ 
 
И.А.Айтымов
 
Ташкент мәмлекетлик аграр
университети Нөкис филиалы 
Нӛкис қаласы кӛшелеринде ӛсип турған саяманлы-кӛркем тереклердиң жайласыў схемаларына, 
тҥрлерине байланыслы кӛплеген зыянкеслердиң топланатуғынлығын есапқа алғанда оларға қарсы илимий 
тийкарланған гҥрес илажларын алып барыў талап етилетуғынлығы дәлилленип тур. Сонлықтанда бул 
зыянкеслердиң арасында карағаш жапырағын кемириўши зыянкестиң тарқалған ареаллары, келтирип 
атырған зыянлылық дәрежеси басқа тҥрлерине салыстырғанда жоқары екенлигин есапқа алынып, 
зыянкестиң биоэкологиялық раўажланыў жағдайларын ҥйрениў бойынша қызығыўшылық пайда болды. 
Себеби зыянкестиң пайда болыўы соңғы жыллары бақланған болсада, ерте бәҳәрден баслап пайда болып, 
карагаш жапырақларын кемирип азықланып вегетация дәўириниң ақырына дейин ҥлкен зыян келтирип 
атырғанлығы есапқа алынды. 
Ерте пайда болған ержеткенлерин, соңынан шыққан қуртларын терип алып лабораторияда арнаўлы 
ҥлкейиткишлерге салынып морфологиялық белгилери анықланғанда тӛмендеги ӛзлерине тән характерли 
белгилери мәлим болды. 
Ержеткен фазасы есапланатуғын қоңызының реңи сарғыш ренде болып, басы ҳәм кӛкирек 
қалқанында қара кӛринистеги дақлары анық кӛринип турады. Ҥстинги қанатларының қаптал шетлери қара 
ренде. Қоңызларының денесиниң узынлығы 6-8 мм., ҥстинги тәрепинен қарағанда кӛриниси сары, 
қаралтым жолақлары бар болыяы менен басқа тҥрлерден ажыралып турады. Мәйеклери таза қойылған 
ҳалында ашық сары реңли, топарластырып 3-28 данадан жайластырылады. Мәйектен шыққан 
қуртларының басы сарғыш, денеси қапталында қаралтым реңли узынына тартылған сызықлары анық 
кӛринеди. Киши жасынан баслап тез азықланып, кейинги жасларында басқа жапырақларға ӛтип, 
узынлығы 8-9 мм жетеди ҳәм арнаўлы орынларға орналасқан ҳалда қуўыршаққа айланады. 
Карагаш жапырағын кемириўши (GalerucellaluteolaMull.) зыянкес қатты қанатлылар (Coleoptera) 
топарының, жапырақжеўшилер (Chrysomelidae) туўысына кирип, тарқалған аймақларында ӛзлерине тән 
болған биоэкологиялық айырмашылықларына ийе зыянкес есапланады.
 
Басқа айырым зыянкеслер сыяқлы карагаш жапырағын кемириўши зыянкеси қоңыз фазасында 
терек қабығы астында, имаратлар дийўалларының жарықларында, вегетация дәўиринде кӛбейген 
орынлардағы топырақтың ҥстинги қабатында қыслайды. Бәҳәрде температураның кӛтерилиўи менен, 
әдетте апрель айының орталарында ержеткенлери қыслаўдан шығып, қосымша азықланып 6-8 кҥн 
даўамында аталанып, жапырақлардың артқы тәреплерине бир нешше дана мәйеклерин жайластырады. 
Мәйектен шыққан қуртлары май айының басларынан баслап азықланыўға кирисип, 27-30 кҥн жасап, 
ӛсимликтиң жапырақларын кемирип жеп зыян келтиреди. Қолайлы орынларында қуўыршаққа айланған 
фазасында 7-8 кҥн сақланып, соңынан ержеткенлери шығып басқа тереклерге кең тарқалып мәйеклерин 
қойып, ареалларын кеңейтип барады. Зыянкестиң буннан кейинги әўлатларының саны кескин артып 
зыянлылық дәрежеси максимал ҳалына жетеди.