Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

Ёнғоқ нав ва шаклларида ўтказилган фенологик кузатув натижалари. 2015-2017 йй.
Шакл ва кўчат 
рақами 
Баргл
ар
и
н
и
н
г ѐз
и
л
а 
бош
л
аш
и
 
Эркак гулларининг гуллаши 
Урғочи гулларининг 
гуллаши 
бош
л
ан
и
ш
и
 
тугаш
и
 
дар
ажа,
 бал
л 
бош
л
ан
и
ш
и
 
тугаш
и
 
дар
ажа,
 бал
л 
Бустонликски 
6.04 
11.04 
15.04 
4,0 
9.04 
17.04 
4,0 
Бустонликски 1951 
6.04 
11.04 
15.04 
4,5 
9.04 
17.04 
4,0 
Гвардейски 
12.04 
17.04 
21.04 
4,0 
15.04 
19.04 
4,5 
Идеал 
1.04 
8.04 
13.04 
4,0 
9.04 
15.04 
4,5 
Казохстан 
9.04 
15.04 
19.04 
4,0 
14.04 
23.04 
4,0 
Консойский 
13.04 
19.04 
24.04 
4,0 
19.04 
27.04 
4,0 
Мирный 
20.04 
26.04 
1.05 
4,5 
26.04 
2.05 
4,5 
Тонфиовиц 
19.04 
27.04 
2.05 
4,0 
24.04 
1.05 
4,0 
Пеонер 
17.04 
22.04 
29.04 
4,0 
23.04 
1.05 
4,0 
Родина 
16.04 
21.04 
28.04 
4,5 
22.04 
29.04 
4,5 
Гибрит 686 
1.05 
6.05 
9.05 
4,0 
6.05 
10.05 
4,0 
Гибрит 681 
22.04 
28.04 
3.05 
4,5 
29.04 
6.05 
4,0 
Форма 297 
19.04 
3.05 
10.05 
4,0 
6.05 
11.05 
4,0 
Урғочи гулларнинг энг биринчи гуллагани Бустонликски ва Бустонликски 1951 навларида бир 
кунда яъни 9 апрелда бошланиб 17 апрелда тугади. Энг кеч гуллагани эса Гибрит 686 ва Форма 297 
шаклларида 6 майда бошланиб, 10-11 майда тугади. 
Хулоса. 
Ўрганилган грек ѐнғоғи намуналарида куртакларининг ѐзила бошлаш фазаси март 
ойининг учинчи ўн кунлигига тўғри келади. Ушбу даврда республиканинг кўпгина вилоятларида кеч 
баҳорги аѐзлар хавфи мавжуд бўлганлиги туфайли нисбатан кеч гуллайдиган навларни танлаш муҳимдир. 
Нав ўрганиш натижаларига кўра Ўзбекистонинг тоғ ва тоғолди минтақалари учун Гибрит 686 шакли ва 
Родина нави тавсия этилади. 
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати 
1.
Калмыков В.С. Скороплодные формы ореха грецкого для промышленного садоводства. – 
Фрунзе, 1987.
 
2.
Команич И.Г. Биология, селекция грецкого ореха. – Кишинев: Штиинца, 1980.
 
 
 
IN-VITRO ШАРОИТИДА ГИЛОС ЎСИМЛИГИНИНГ КАЛЛУС ТЎҚИМАЛАР КУЛЬТУРАСИ 
 
С.Х.Абдураманова 
Академик Махмуд Мирзаев номли 
 боғдорчилик, узумчилик ва виночилик ИТИ 
Ҳозирги кунда республикамиз боғларининг умумий майдони 264,4 минг гектарни ташкил этади, 
шундан 104,6 минг гектари данакли мевалилар улушига тўғри келади. Данакли мевали экинларнинг 
ҳосилдорилиги юқори бўлмай, гектарига ўртача 112,7 центенерни ташкил этади. Бу эса ўсимликларнинг 
потенциал ишлаб чиқариш имкониятидан икки-уч баробар камроқдир. Республикада ялпи мева ишлаб 
чиқариш ҳажми 2874 минг тонна атрофида бўлиб, шундан 916,4 минг тоннаси хорижий мамлакатларга 
экспорт қилинади. Ишлаб чиқаришнинг ушбу кўрсаткичи бўйича республикамизда аҳоли жон бошига бир 
йилда 52 кг гача мева тўғри келади. Бу эса тавсия этилган тиббий меъѐрдан 27% га камдир. 
Данакли мевалилардан кўчатзорларда кўчатларини етиштириш бўйича республикамиздаги 
технологиялар гектаридан 30 минг донагача стандарт кўчат олиш имконини беради. Бу эса жами куртак 
пайванд қилинган ўсимликларнинг тахминан 40-45% ини ташкил этади. Бу шундан далолат берадики, 
кўчат ишлаб чиқариш тизими кўчатзорнинг майдон бирлигидан стандарт кўчатларнинг бундай кам чиқиш 
сабабларини аниқлаш ва уни бартараф этиш бўйича қўшимча илмий тадқиқотлар олиб боришни талаб 
этади. 
Маҳаллий ҳамда хориждан келтирилаѐтган ҳар хил вегетатив кўпайтириладиган пайвандтаглар 
бир-биридан қатор морфо-биологик ва экологик кўрсаткичлари билан фарқланади. Уларни муайян 

---

174 
тупроқ-иқлим шароитида ва шу жой учун хос бўлган нав ассортиментида қўллаш, уларни илмий жиҳатдан 
батафсил ўрганилиб бўлгачгина мақсадга мувофиқ бўлади. 
Шу сабабли, инродукция қилинган данакли мевалиларнинг кучсиз клон пайвантагларни ҳамда 
маҳаллий ва интродукция қилинган ѐнғоқ навларини микроклонал кўпайтириш усулидан фойдаланиш, 
тўқималарни ўстириш учун мақбул озуқа муҳитини танлаш, стерилизация жараѐнини тўғри йўлга қўйиш, 
ѐш новдалардан илдиз орттириш ўсимликларни ностерил шароитга ўтқазишни лаборатория (in-vitro) ва 
иссиқхона (in-vivo) шароитида амалга ошириш муҳим илмий-амалий ва долзарб масала ҳисобланади. 
Академик М.Мирзаев номли боғдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадқиқот институтида 
вируслардан ҳоли тоза кўчат пайвантагларини етиштирувчи In-vitro лабораторияси мавжуд. 
Лабораторияда республикамизга хориждан келтирилган гилоснинг Крымский-5, Гизела-6 ва 
Coltпайвантаглари кўпайтирилмоқда. 
Ажратилган тўқималар культураси одатда ѐки каллусли, ѐки шиш (жуда кам ҳолатда) тўқима 
бўлиши мумкин. Каллусли культура табақалашмаган ҳужайралардан ташкил топган, тартибсиз 
тўқималардир. Кейинроқ улар каллуслига ихтисослашади, яъни ўзига хос равишда табақалашади. Каллус 
дегани қадоқ (қотиб қолган) деган маънони англатиб, in-vitro шароитида алоҳида олинган тўқималарни 
(эксплантлар) бир қисмида ва бутун ўсимликни бир қисмида пайдо бўлиши мумкин.
In-vitro шароитида каллус тўқима, асосан оқ ѐки сариқроғ жуда ҳм кам ҳолатларда оч-яшил рангда 
бўлади. Каллус ҳужайралар қариганда, тўқ қўнғир рангга кирадилар, бунга сабаб уларда фенол 
бирикмаларини тўпланиши билан боғлиқ. Ўсимлик ҳужайрасини каллусга айланииши учун шарт бўлган 
шароит-бу озуқа муҳити таркибида икки фитогормонларни яъни ауксинлар ва цитокининларни 
бўлишидир. Ауксинлар ҳужайраларни табақасизланишини чақирса уларни бўлинишига тайѐрлайди, 
цитокининлар табақасизланган ҳужайраларни бўлинишига (тролифорция) олиб келади. Агар таркибида 
гормон сақламаган озуқа муҳитига поя, барг ѐки илдизни бир қисмини тиқиб қўйилса, ҳужайраларни 
бўлиниши амалга ошмайди ва каллус тўқима ҳосил бўлмайди. Бу табақалашган ҳужайраларни 
бўлинаолмаслиги билан боғлиқдир. 
Озуқа муҳити таркибида цитокининларни бўлмаслиги гилос ўсимлигини ўзак қатлами 
паренхимасида ҳужайра циклини тўсиб қўяди. Шунинг учун ҳам агар озуқа муҳити таркибида фақатгина 
ауксин бўлса, ҳужайра бўлинмайди ва тўрт кунлик даврдан кейин чўзилиб, ўсишга ўтади. Ауксинларсиз, 
фақат цитокининларни ўзлари ҳам гормон сақламаган озуқа муҳитига ўхшаб, ўсимликни қаришига олиб 
келади.
Тадқиқотларда каллус тўқимасини культурага киритишда озуқа муҳитида култураланаѐтган 
каллус эксплантларни микроорганизмлар осон зарарлайди. Шунинг учун эксплант ҳам, озуқа муҳити ҳам 
стерилланган бўлиши шарт. Эксплант олинмоқчи бўлган ўсимлик органи, дастлаб совунли сув билан 
шеткалар ѐрдамида яхшилаб ювилади ва дистилланган сув билан чайиб ташланади, кейин эса бир неча 
секунд давомида 70 % ли этанолга ботириб олинади. Уруғлар спиртда 1-2 мин. ушлаб турилади. 
Тўқималарга спирт билан ишлов бериш, уни стерилизация қилиш хоссасидан ташқари, асосий 
стерилизация қилувчи эритмани таъсирини кучайтириши билан ҳам боғлиқ. Гилоснинг каллус 
тўқималарини культурага киритишда DKW (Driver & Kuniyuki (1984), MS (Мурасиге Скуга (1962) ва MS-
519 озуқа муҳитларида синаб кўрилди. Озуқа миҳитида каллусли ҳужайра ўзини ривожланиш циклига эга 
бўлиб, ҳар қандай ҳужайрани ривожланишини қайтаради: бўлиниш, чўзилиш ва дифференция ва ундан 
кейин қариш ва ҳужайрани ўлиш даври. Каллусли дифференцияни иккиламчи деб атаса бўлади, аммо уни 
морфогенез асосида ѐтувчи ҳужайраларни иккиламчи дифференцияси билан аралаштириб юбормаслик 
керак.
Каллус ҳужайралари нобуд бўлиб қолмаслиги учун уларнинг бўлинишга бўлган қобилиятларини 
йўқотмасликлари учун, эксплантларда пайдо бўлган бирламчи каллус, 4-6 ҳафтадан кейин янги 
тайѐрланган озуқа муҳитига ўтказиб турилади. Бу операцияни – пассирлаш деб аталади. Ўз вақтида бу 
жараѐн ўтказиб турилса, каллус ҳужайралари ўн йиллаб ўз бўлини хусусиятини йўқотмаслиги мумкин.