Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

КУЗГИ БОШОҚЛИ ДОН ЭНИНЛАРИНИ СУҒОРИШ ТАРТИБИНИНГ
ЎСУВ ДАВРИГА ТАЪСИРИ 
О.А.Аманов, А.Шоймурадов 
Дон ва дуккакли экинлар илмий тадқиқот институти
Қашқадарѐ филиали 
 
Бошоқли дон экинлар ривожланиш даврида, яъни уруғдан униб чиққандан янги уруғ ҳосил 
қилгунча маълум давр (фаза)ларни ўтайди. Ривожланиш даврларида ўсимликларда морфологик 
ўзгаришлар содир бўлади ва янги органлар шаклланади. 
Кузги буғдой экини ҳам бошқа донли экинлар сингари қуйидаги: уруғ униб чиқиш (майсалаш), 
туплаш, найчалаш, бошоқлаш, гуллаш ва пишиш (сут, мум ва тўлиқ пишиш) даврларини ўтайди.
Кузда экилган буғдойнинг ривожланиш суръати маълум даражада ўсиш шароитига, тур ва 
навнинг биологик хусусиятларига, туп қалинлигига, тупроқнинг намлигига, ҳаво хароратига, уруғларнинг 
экиш чуқурлигига, экиш муддатларига, меъѐрларига, ўғитлаш ва суғориш меъѐрлари ва бошқа омилларга 
боғлиқдир. 
Янги буғдой навларининг суғоришга таъсирчанлигини аниқлаш тажрибасида навларининг 
ривожланиш жараѐнларига суғориш меъѐр ва муддатларининг таъсирида ўсув даврлари давомида бир 

---

23 
қатор ҳисоб ишлари ва фенологик кузатувлар олиб борилди. 
Фенологик кузатувлар ҳар бир ривожланиш даврининг бошланишидан (10 %) токи 75 % 
ўсимликда намоѐн бўлгунча ҳар икки кунда доимий амалга ошириб борилди. 
Туплаш даври навларда 2017 йилда 14-18 январ, 2016 йилда 25-28 декабр, 2015 йилда 24-27 
декабрда кузатилди. 2015-2017 йил қиш мавсумида ўтган йиллардан кўра совуқнинг эрта тушиши 
ўсимликнинг яравизация даврининг узоқ бўлишига олиб келди. Ўсимликнинг тупланиши навнинг 
биологик хусусиятларига, ташқи муҳитга, нам билан таъминланганлигига, маъдан ўғитлар меъѐрига, экиш 
муддатларига ва бошқа бир қатор омилларга боғлиқ ҳолда ўзгаради.
Суғориладиган ерларда юқори дон ҳосилининг шаклланишида буғдой ўсимлигининг мақбул туп 
сони, ҳамда маҳсулдор поялар сони муҳим аҳамиятга эга. Суғориладиган ерларда 1 м
2
да ҳосил бўлган 
маҳсулдор пояларнинг қалинлиги ҳосилни шаклланишдаги энг муҳим кўрсаткичлардан биридир. Кузда ва 
баҳорда ҳосил бўлган қўшимча маҳсулдор поялар кузги буғдой ҳосилини 30 - 50 % ва ундан ҳам кўпга 
оширади (Осипов, Пруцков, 1990). В.И. Бондаренко ва бошқалар (1977) тажрибаларида ҳарорат 18-20 
0
С 
да ушланганда битта ўсимликдаги поялар сони ―Одесса - 3‖ навида 334 донани ташкил этган.