|
Aristotel ―Metafizika‖ asarida Platonning narsalarning vujudga kelish asosi sifatidagi
g‗oyalar haqidagi ta‘limotini rad etadi. U mohiyat-g‗oyalar hissiy idrok etiladigan narsadan
tashqarida mavjud emas, degan tezisni ilgari suradi. Platon fikrlariga e‘tiroz bildirar ekan,
Aristotel umumiylik faqat ayrim narsada mavjud deb hisoblaydi: ―Ayrim narsa bo‗lmasa,
umumiylik ham bo‗lmas edi‖. ―Metafizika‖da Aristotel falsafa borliq va uning atributlarini,
borliqning oliy tamoyillari yoki sabablarini o‗rganishini qayd etadi. Bular ―umumiy metafizika‖
muammolaridir. Ammo ―xususiy metafizika‖ ham mavjud bo‗lib, u ―harakatsiz substansiya yoki
birinchi boqiy dvigatel‖ni o‗rganadi
Aristotel fikricha, bahslashish yoki qarama-qarshi fikrlarni talqin qilish orqali haqiqatning
tagiga etish san‘ati sifatidagi dialektika Zenonning «Bahslar» deb nomlangan asarida tahlil
qilingan
Aristotel sababiy bog‗lanishlarning rang-barangligi muammosini ilgari surib, dialektikani
yanada rivojlantirgan. Uning to‗rt sabab: moddiy, formal, harakatlantiruvchi va yo‗naltiruvchi
sabablar «Narsalar va hodisalar vujudga kelishiga sabab bo‗luvchi omil (materiya, substrat) –
moddiy sabab»; «narsaning mohiyatini belgilovchi omil – formal sabab»; «harakat asosi –
harakatlantiruvchi sabab»; «biror narsani amalga oshirishdan ko‗zlangan maqsad – yo‗naltiruvchi
sabab» haqidagi ta‘limoti ma‘lum. Aristotel shakl va mazmun (materiya) dialektikasini tahlil
qilishning o‗z usulini taklif qildi. Narsa – bu shakl va materiyaning birligi. Narsalarning vujudga
kelishi va ularning takomillaShuvi shaklga bog‗liqdir. SHakl o‗z mohiyatiga ko‗ra faol, materiya
esa passivdir. SHakl – narsaning tashqi ko‗rinishi, u dunyoning rang-barangligi va borlig‗ini
belgilaydi.
Aristotel e‘tiqodlilik, andishalilik, oilaga muhabbat, halollik, ezgulik, birovning haqiga
xiyonat qilmaslik, ota-onalarga mehr oqibatli bo‗lish, hushyorlik, ziyraklik, adolatlilik kabi
ma‘naviy axloqiy fazilatlarga ega bo‗lish har qanday jamiyat, davlat va xalqning eng katta boyligi,
kuch-qudrati manbalaridan biri deb hisoblaydi. Uning fikricha, biron bir narsaga ega bo‗lishdan
maqsad undan foydalanishdir. Ko‗zga ega bo‗lgan odam ko‗zini yumib yashamaydi, balki undan
olamni ko‗rish uchun foydalanadi, quloq va Shu kabilar haqida ham Shu fikrni aytish mumkin. U
inson uchun biror narsaga ega bo‗lish muhimmi yoki undan foydalanishmi, degan savolni o‗rtaga
tashlab, albatta muhimi foydalanishdir, chunki foydalanish va faoliyat ko‗rsatish maqsadida u biror
bir narsaga ega bo‗lishni istaydi,
59
deb hisoblaydi.
Faylasuf olamdagi narsa va hodisalar to‗rtta sababga ega. Bular — moddiy sabab, ya‘ni
modda (materiya); shakliy sabab yoki shakl; yaratuvchi sabab; pirovard sabab yoki maqsad
sabablardir. YAratuvchi sabab, Arastu talqinicha, harakat manbaidir. Masalan, ota va ona bolaning
ulg‗ayishi sababchisidir. Arastu pirovard sabab (maqsad sabab) vositasida insonga xos bo‗lgan
maqsadni tabiat hodisalariga ham tatbiq etmoqchi bo‗lgan. Harakat olam singari abadiydir. Ayni
paytda, olam o‗zining abadiy sababi, ya‘ni harakatlantiruvchi kuchiga ega.
Tizim sifatidagi kategoriyalar haqida ilk bor Aristotelning «Kategoriyalar» risolasida so‗z
yuritilgan. U o‗zidan oldingi falsafiy tafakkurni o‗rganish asosida kategoriyalar jadvalini tuzgan.
Bu jadval quyidagi kategoriyalarni o‗z ichiga olgan: mohiyat (substansiya), miqdor, sifat,
munosabat, joy, vaqt, o‗rin, holat, harakat, azob-uqubat. Aristotelning kategoriyalar jadvali falsafa
va muayyan fanlar erishgan yutuqlar munosabati bilan uning tarkibini o‗zgartirishni taklif qilgan
Yangi davrga qadar kategoriyalar haqidagi ta‘limotning rivojlanishiga hal qiluvchi ta‘sir ko‗rsatib
59
Қаранг Бобоев Ҳ. Ғофуров З. Ўзбекистонда сиѐсий ва маънавий –маърифий таълимотлар тараққиѐти. -Т.: Янги аср авлоди,
2001. –Б.85.
100
Aristotel ham o‗zining «Siyosat» asarida o‗z davlat nazariyasini bayon etgan. U: «Davlat
nima uchun vujudga kelgan va insonni uning jamiyatdagi hayotida boshqaruvchi hokimiyatning
nechta turi bor?», degan savolni o‗rtaga tashlaydi va o‗zining bu savoliga Shunday javob beradi:
«Davlat yashash uchun yaratilmaydi, balki asosan baxtli yashash uchun yaratiladi... Davlat oilalar
va jamoalar o‗rtasida yaxshi hayot kechirish uchun aloqalar o‗rnatilganda, farovon va o‗ziga to‗q
mavjudlik maqsadida vujudga keladi»
60
. Davlat hokimiyati masalasiga kelsak, Aristotel uning «uch
yaxshi» va «uch yomon» shaklini qayd etadi. Davlat hokimiyatining «yaxshi» shakli deganda u
jamiyatga xizmat qiluvchi hokimiyat shakllari: monarxiya, aristokratiya, «politiya», ya‘ni o‗rta sinf
hokimiyatini tuShunadi. Davlat hokimiyatining «yomon» shakllari qatoriga Aristotel tiraniya, sof
oligarxiya va ashaddiy demokratiyani kiritadi.
Arastuning jamiyat va davlat to‗g‗risidagi ta‘limoti «Davlat», «Siyosat» kabi asarlarida bayon
etilgan. Uning fikricha, davlat boshqaruvi jamiyatning erkin va farovon hayoti uchun xizmat qilishi
lozim. Baxtli hayot mazmuni faqat moddiy mo‗l-ko‗lchilik bilan belgilanmaydi, balki seroblik
ma‘naviy boylik bilan uyg‗un bo‗lgandagina, jamiyat baxtli hayot kechiradi. Davlatning boyligi,
asosan, o‗rtacha mulkka ega bo‗lgan fuqarolarning mehnati bilan ta‘minlanadi. Arastuning bu
boradagi qarashlari bugungi kunda Vatanimizda kichik va o‗rta biznes sohasini rivojlantirish yo‗lida
olib borilayotgan islohotlar mohiyatiga juda hamohangdir.
YUnon falsafasida
Do'stlaringiz bilan baham: |
