Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

6.Sport va uning ma‘naviy-estetik jihatlari. 
Sport estetikasi sport sohasidagi estetik qonuni yatlarni o‗rganadi, sportning estetik 
mazmunini, uning jami yat madani yatidagi o‗rnini, sport bilan san‘atning o‗zaro
aloqadorligini tadqiq etadi, inson jismoni y kamolotining ma‘navi y-estetik jihatlarini 
tahlildan o‗tkazadi. 
Ma‘lumki, sport va jismoni y tarbiya deyarli doimo yonma-yon tilga olinsa-da, ular 
bir-biridan jiddi y farq qiladi. J ismoni y tarbi ya asosan inson salomatligini ta‘minlashga 
qaratilgan jami yatning turli yoshd agi barcha tabaqalari ixti yori y tarzda «o‗ zi uchun » 
Shug‗ullanadigan, ommavi ylik tabiatiga ega mashqla r yoki mashq majmularidan iborat. 
Sport esa, uning qa ysi sohasida bo‗lmasin, mutaxassis ustozlar nazorati ostida maxsus 
tayyor garlik ko‗rgan odamlarning, asosan yoshlarning yakkama -yak ka yoki jamoavi y 
tarzda bella Shuvini o‗z ichiga oladi. J ismoni y tarbi ya qa y ko‗rinishda bo‗lmasin, 
(individualmi, jamoavi ymi), bellaShuvni rad etadi va inson ga turli mashq shakllaridan 

---

380 
xohlaganini tanlash imkonini beradi. Sportda musobaqa birinchi o‗rinda turadi va unda 
mua yyan mashqlar majburi y tarzd a bajariladi. Lekin bu maj buriylik sportning ma‘lum 
bir turi doirasida sportchiga erkin harakat qilish imkonini beradi, ya‘ni sportda ijodi y 
yondashu v taqiqlanma ydi, balki qo‗llab -quvvatlanadi. Masalan, badii y gimnastika 
musobaqalarida har bir sportchi o‗zi tanlagan mashqni, o‗zi t anlagan ku y jo‗rligida 
bajaradi, lekin sportning ushbu turiga doir qonun -qoidalardan chetga chiqolma ydi .
Shunda y qilib, jismoni y tarbi yani sportga qo‗shib yuborish yoki ularni a ynanlashtirish 
mumkin emas. Sportning boshqa ko‗pchilik turlarida esa, barcha sportchilar bir xil 
mashqni bajaradilar, lekin ularni bir -biridan farqlantirib turadigan, musobaqa ruhini 
saqlab, uni so‗ndirma ydigan narsa, bu – har bir sportchining bir xildagi mashq ijrosiga 
ijodi y, o‗zi ga xos yondashu vdir . Bunda sportchining o‗z a‘zoi badani ustidan 
hukmronlik qilishi va Shu hukmronlikni egiluvchan go‗zallik, epchillik, ulug‗vor xatti -
harakatlar shaklida tomoshabinga taqdim etishini taqozo qiladi, xullas, sport inson 
tanasi go‗zalligining namo yishi sifatida diqqatga sazovor.
Sportga qad imgi yunonlar, bundan bir necha ming yillar avval ana Shunda y nuqtai 
nazardan yondash ganlar. Lekin, afsuski, ke yinchalik musobaqa omili go‗ zallikni chetga 
surib, uni g‗oliblik va mag‗lublik bilan baholanadigan ehtirosli o‗ yinga, qimorning 
o‗ziga xos turiga aylantirib qo‗ydi (qadimgi Rumodagi gladiatorlar bahsi, ke yinchalik 
ot po ygasiga pul tikishlar v.h.k.).
Ho zir gi pa ytda sport jahon bo‗ ylab juda keng yo yil gan madani y soh a sifatida tan 
olinadi. Ayniqsa, buni O‗zbekisto n misolida yaqqol ko‗rish mumkin. Bizd a mustaqillik 
sharofati bilan sportga milli y ma dani yatning uzvi y qismi sifatida qarash shakllandi, 
uning hamma turi bo‗yicha musobaqalar o‗tkazish odat tusiga kirdi, o‗zbek kurashi esa, 
umumbashari y sport turiga a ylandi. Madani yat bilan birgalikdagi vazirl ik maqomini 
oldi. Bularning de yarli barchasi respublikamiz Prezidenti Islom Karimov tashabbusi va
nazorati ostida amalga oshirildi. Shu tufa yli bu gun O‗zbekiston sp ort di yoriga, inson
jismoni y go‗ zalligini jahonga namo yish eta yot gan mamlakatlardan biriga a ylandi. 
Sport estetikasidagi eng muhim muammo, bu uning san‘at bilan o‗xshashligida. 
Shundan kelib chiqib, zamonavi y sportni (juda bo‗lmaganda, uning ba‘ zi turlarini) 
o‗ziga xos san‘at sifatida talqin qilish keng yoyilgan. Rene Meh yu, Morin Kovich, 
Benjami n Lou sin gari g‗arb olimlari va ko‗plab mashhur sportchilar sportni san‘at 
sifatida qabul qilish mumkin degan fikrni o‗rtaga tashla ydilar. Lekin haqiqatan ham 
sport san‘atmi, ularni a ynanlashtirish mumkinmi? Bu savolga to‗g‗ridan -to‗g‗ri javob 
berish qi yin. Shu bois sportning ke lib chiqishi va mohi yatiga e‘tibor qilib ko‗ra ylik. 
Ma‘lumki, o‗yinni Qadimgi yunon fa ylasuflari estetik tabiatga ega ekanini 
ta‘kidlab, uni san‘at bilan tenglashtirganlar, SHiller esa, ko‗rib o‗tganimizdek, badii y 
faoli yatni o‗ yinni n g en g yuk sak s hakli deb hisobla ydi. Sport esa, eng a vvalo o‗ yin .
Undan inson ikki tomonlama estetik zavq oladi: o‗ yinchi-sportchi va tomoshabin-
tarafkash sifatida. bunda tomoshabin san‘atni idrok eta yotgandek sportchi bilan 
u yg‗unlashib, uning xatti -harakatlariga qo‗shilib ketadi, a yni pa ytda o‗zi sportchi 
emasligini, ya‘ni estetik masofani his qilib turadi. Bu borada B. Lo u o‗zining «S port
go‗zalligi» degan kitobida F.Kinonning qu yidagi fikrlarini keltiradi: «Teatr, – deb 
yo zadi F. Kinon, 
– tomoshabinga su yanib rivojlanadigan san‘at turi... Sport 
musobaqalarida tomoshabinlar o‗zlarini xuddi spektakl tomoshosidagidek tutadilar: ular 
yuksak mahorat egalariga qarsak chaladilar va yomon o‗ yin ko‗r satganga nisbatan
salbi y munosabatlarini yashirma ydilar. Sportda h am, teatrda ham biz «o‗ yin » haqida 
gapiramiz»
117
. Boshqa bir o‗rinda B. Lou H.Sl yusherning «Sport va ekzistensi ya» 
kitobidagi qu yidagi satrlarga e‘tibrni qaratadi: «S port – toki haqiqi y sport ekan, u
estetik fazilat va nafislikka erisha oladi. U sportchi uchun chuqur ma‘noga bo y holat... 
117
Лоу Б.
Красота спорта. М., «Радуга», 1984. С.92. 

---

381 
sport botini y yaxlitlikni va yuk sak darajadagi hissi y ko‗tarinkilikni talab qiladi, – deb 
yo zadi H. Sl yu sher sportchi his etadigan estetik zavq haqida»
118
. 
San‘at bilan sportning yana bir o‗xshash tomoni Shundaki, har ikkalasi ham biror 
bir moddi y ehti yojni qondirma ydi, bevosita maqsad emas, maqsadga muvofiqlik tarzida 
voqe bo‗ladi, ularning umumi y jihati, mavjudligini oqla ydigan asosi y narsa, bu – 
odamlarga estetik zavq berish xususi yati. Ayni pa ytda san‘atda ham, sportda ham o‗ yin
ijtimoi ylik kasb etmasligi mumkin emas, sportchi san‘atkor kabi g‗ o ya vi y-mafkuravi y 
ma ylparastlik tabiatiga ega. Sa n‘atkor vatanparvarlik, millatparvarlik g‗o yalarini 
bilvosita – badii y asari orqali ilgari sursa, sportchi o‗z jismoni y xatti -harakatlari bilan 
musobaqalarda vatan ba yro g‗ini ko ‗tarishga, «millatni u yaltirib qo‗ ymaslikka» intiladi, 
ya‘ni bevosita va tabii y ra vishda mafkuravi y vazifani amalga oshiradi. Demak, san‘at 
ham, sport ham Shunchaki zavq berish va o‗ z iste‘dodidan zavqlanish bilangina 
chegaralanib qolma ydigan ijtimoi y-ma‘navi y hodisalardir. Biroq ana Shu mafkuravi yli k
mafkurabozlikka a ylansa, ya‘ni ijodkor mafkura uchun axloqi ylikdan chekinsa, san‘atda 
haqiqi y badii y asar yaratishning iloji bo‗lmaganidek, sport musobaqasida ham 
g‗irromlik yo‗li bilan, «bir amallab» yutib chiqib, haqiqi y g‗alabaga erishish mumkin 
emas, zero, haqiqi y g‗alaba tomoshabinning bahosi bilan bel gilanadi. Masalan, futbol 
ma ydonida raqibi yiqilib, o‗rnidan tura olma yot ganini ko‗rgan fut bolchi o‗zi qula y 
vazi yatda bo‗lsa ham, to‗pni ma ydon tashqarisiga chiqarib yubora di, raqib o‗rnidan 
turib, hakam to‗pni o‗yinga kiritishga ruxsat berganida yiqilgan raqibning o‗zi yoki 
komandadoshi uni yana ma ydon tashqarisiga chiqarib, to‗p egallash navbatini ixti yori y 
tarzda raqib komandaga beradi. Bu 
– har ikkala komanda o‗ yinchilarining 
jo‗mardligini, «haqiqi y yigitlar» ekanini, ularning faqat jismoni y emas, balki axloqi y 
jihatdan ham etukligini ko‗rsatadi, tomoshabin hech qachon ularning birortasini to‗pni 
raqibiga berib qo‗ydi deb a yblamaydi, afsus chekma ydi, aksincha, xursand bo‗ladi, 
namoyish qilingan mardlikdan zavqlanadi.
Qadimgi yunonlar san‘atni «go‗za l yolg‗on » deb ataganlar, darhaqiqat, san‘atkor 
bizga «bo‗lmaganni bo‗lgan qilib» ko‗rsatadi, bizni chiro yli aldaydi. Sportning 
ko‗pgina turlarida ham Shunaqangi chiro yli aldovni tomosha qilib zavqlanamiz. 
Masalan, bo ya gi futbolga qa yta ylik : hujumchi ro‗paras idagi raqibini, futbol tili bilan 
a ytganda, «chiro yli fintlar» bilan aldab o‗tganida biz haqiqi y san‘atni ko‗ramiz. Hatto
reportaj olib bora yotgan jurnalist qo yil qolganidan «Go‗ zal! Ba g‗o yat go‗zal!» dema y 
iloji yo‗q. Sportnin g badii y gimnastika, sinxron suzish, su vga sakras h kabi turlari raqs 
san‘atidan qolishma ydi, figurali uchish esa, o‗ziga xos muz ustidagi balet, unda va 
badii y gimnastikada musiqa san‘ati ham ishtirok etadi. Sport jismoni y go‗zallikni 
xulqi y 
go‗zallik va go‗zal xatti -harakatlar vositasida ma‘navi y go‗zallikka 
a ylantirishdir. Shu ma‘noda sportchi ham artist. Mohir sportchi o‗zini bir muddatga 
jonli ha ykalga a ylantira oladi. 
Shular bilan bir qatorda sport san‘at uchun material bo‗lib xizmat qiladi. bunga 
o‗zimiz guvohmiz: biz sport mavzu idagi rangtasvir, grafika, ha ykaltaroshlik 
namunalarini ko‗p ko‗rganmiz, hiko ya va qissalarni o‗qiganmiz. Biroq, bularning 
hammasi sportni san‘at deb qabul qilishimiz uchun etarli asos bo‗lolma ydi. Buni sport 
estetikasi borasida jiddi y tadqiqotlar olib bor gan, yuqorida nomi zikr etilgan B. Lo u
Shunda y ta‘rifla ydi : «Inson badanining – tabii y shakldagi go‗ zallik ekanini, sportchi 
qi yofasi ideal badan tuzilishini o‗zida mujassam etishini e‘tirof qilar ekanmiz, 
sportdagi go‗zallikni san‘atdan ko‗ra, tabiatga taa lluqli deyishimiz mumkin, zero, 
sportdagi go‗zallik ko‗p hollarda tasodifi ylik xususi yatiga ega».
B. Lou a ynan mana Shu o‗rinda haqiqatga yaqin keladi, deb o‗ yla ymiz: sportda
san‘at unsurlari mavjud, lekin u butunisicha olganda, san‘at emas. YA‘ni, sport estetik 
118
Ўша манба. С. 177. 

---

382 
ko‗rinishlarga ega, estetik zavq u yg‗ota oladigan nosan‘at soha. Sport estetikasi uning 
ana Shu xususi yatlarini tadqiq etadi.