Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

monoteistik dinlar (yunon. mono – bir va theos – xudo):
iudaizm
(mil. av. VII asr), 
buddizm
(mil. av. VI-V asrlar), 
xristianlik
(I asr) va 
islom 
(VII asr) 
vujudga keldi. Xullas har bir din ma‘lum falsafaga asoslanadi. Haq dinning asosi to‗g‗ri (analitik) 
falsafadir, haq bo‗lmagan dinning asosi esa yolg‗on falsafadir, yoki yolg‗on muhokamalar ustiga 
qurilgan qarashlardir
1
. 
Falsafiy dunyoqarash. 
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarga kelib asosan mif va din ta‘sirida 
odamlar dunyoqarashi nafaqat kengaydi, balki ancha murakkablashdi. U mavxum nazariy fikrlash 
qobiliyati va (to‗plangan bilimlar ko‗rinishida) real asoslarga ega bo‗lishi natijasida o‗z 
rivojlanishining butunlay Yangi darajasiga ko‗tarildi. Bunga, hech Shubhasiz, mehnat taqsimotiga 
olib kelgan rivojlangan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, ma‘lum miqdorda ortiqcha mavjudlik 
vositalari, bo‗sh vaqtning paydo bo‗lishi ham imkoniyat yaratdi. Bularning barchasi muayyan 
shaxslar doirasiga intellektual faoliyat bilan professional darajada Shug‗ullanish imkonini berdi.
Shunday qilib, taxminan 2500 ming yil muqaddam dunyoqarashning uchinchi shakli –falsafa 
paydo bo‗lishi uchun zarur shart-sharoit Evropa va Osiyoda deyarli bir vaqtda Yuzaga keldi. 
Dunyoqarashning avvalgi shakllari – mif va dindan farqli o‗laroq, falsafa dunyoni e‘tiqod va 
tuyg‗ularga tayanib emas, balki aql va bilimlarga tayangan holda tuShuntiradi
.
Falsafa Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyo va qadimgi Yunonistonda taxminan bir vaqtda 
avvalo dunyoni oqilona anglash usuli sifatida vujudga keldi. Bu vaqtga kelib mif va din o‗zlarining 
tayyor va uzil-kesil javoblari bilan insonning bilimga nisbatan tinimsiz kuchayib borayotgan 
1
Қаранг Ҳотамий С.М.Ислом тааккури тарихидан.-Т.:Минож, 2003. –Б.77. 

---

43 
qiziqishini qondira olmadi. Shuningdek ular sezilarli darajada o‗sgan va murakkablashgan tajriba va 
bilimlarni umumlashtirish, tizimga solish va avlodlarga qoldirish vazifasining ham uddasidan 
chiqolmay qoldi.
Taniqli nemis faylasufi Karl Yaspers ta‘biri bilan aytganda, bu davrda (uni faylasuf 
«dunyoviy vaqt» deb ataydi) insoniyat o‗z rivojlanishida katta burilish yasagan. Osoyishtalik va 
barqarorlik ruhi bilan yo‗g‗rilgan mifologiya davri nihoyasiga etdi, oqilonalik va oqilona 
tekshirilgan tajribaning mifga qarshi kurashi natijasida u asta-sekin chekina boshladi. «Jahon tarixi 
o‗qini taxminan miloddan avvalgi 500, 800 va 200 yillar oralig‗ida Yuz bergan ma‘naviy jarayon 
bilan bog‗lash o‗rinli bo‗lsa kerak, - deb yozadi K.YAspers. – Shu davrda tarixda eng katta burilish 
yasaldi. Hozirgi tipdagi inson va ilk faylasuflar paydo bo‗ldi. Inson ayrim individuum sifatida o‗z-
o‗zida tayanch izlashga jur‘at etdi. Xitoy zohidlari, Sharq mutafakkirlari, Hindiston tarki 
dunyochilari, Yunoniston faylasuflari va Isroil avliyolari e‘tiqodi o‗z ta‘limotining mazmuni va 
ichki tuzilishiga ko‗ra bir-biridan qay darajada farq qilmasin, o‗z mohiyatiga ko‗ra yaqindir. Endi 
inson botiniy darajada o‗zini dunyoga qarshi qo‗yishi mumkin bo‗ldi. Inson o‗zida unga dunyodan 
va o‗z-o‗zidan yuksakroq ko‗tarilish imkonini beruvchi ichki salohiyatni kashf etdi»
11
.
Yuz bergan o‗zgarishlarning yana bir sababi Shundaki, mifologiya olish, rivojlantirish va 
tushuntirish uchun navbatdagi miflar emas, balki tabiiy qonuniyatlar va tabiiy-sababiy 
bog‗lanishlarga murojaat qilish talab etilgan ilmiy bilim kurtaklari bilan to‗qnashdi. Pirovardida 
odamlar dunyoqarashida nisbatan qisqa vaqt ichida tub o‗zgarishlar Yuz berdi; unda bilim, tafakkur, 
tahliliy fikrlash tobora muhimroq rol o‗ynay boshladi, ular sirtdan olingan axborotni sezgilar va 
emotsiyalar darajasida idrok etishga asoslangan har xil e‘tiqodlarni chetga chiqarib qo‗ydi. 
Faqat 
so‗zlariga ishonish kerak bo‗lgan ota, kohin, ruhoniy o‗rnini, savollar beruvchi va anglashga 
chorlovchi muallim faylasuf egalladi. U Shubha urug‗ini sochib, qiziqish uyg‗otdi va: «Ishonma, 
balki o‗zing fikr qil!», deya da‘vat etdi.
Faylasuf tafakkurni xurofot va bid‘atlardan tozalab, uni erkinlashtirdi va mifologik yoki diniy 
dunyoqarashga mutlaqo xos bo‗lmagan tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirdi. 
Ajdodlardan 
meros qolgan «donishmandlik» manbai sanaluvchilar, tayyor bilimlar va shak-Shubhasiz 
haqiqatlarni e‘tiqod sifatida qabul qilishga chorlovchilardan farqli o‗laroq, faylasuf savollarni 
ta‘riflashni va avvalo sog‗lom fikr va o‗z aql-zakovatining kuchiga tayanib, ularga javob qidirishni 
o‗rgatatdi