Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Rene Dekart 
(1596–1650) har qanday mamlakat aholisining 
grajdanlik va o‗qimishlilik darajasi bu erdagi falsafiy tafakkur darajasi bilan belgilanadi, degan 
fikrni ilgari surgan
3
. Ingliz faylasufi 
David YUm
(1711–1776) falsafaga bo‗lgan munosabat asosida 
millatga «tashxis» qo‗yish mumkinligini isbotlashga harakat qilgan. Mutafakkirning fikricha, 
falsafiy bilimga qiziqishning yo‗qligi millat tafakkurining cheklanganligi alomatidir.
Qadimgi yunon falsafasida bilim va xulq-atvor oliy ideali 
donishmandlik 
tushunchasi bilan 
bog‗lanadi. U inson aqliga abadiyat va cheksizlik sari yo‗l ochadi, o‗tkinchi narsalarga sabr-
toqatlilikni o‗rgatadi. Aynan donishmandlik yordamida inson munosib va to‗laqonli hayotga 
erishishi mumkin. Donishmandlikka intilayotgan odam har doim narsalar va hodisalar tabiatiga mos 
ravishda ish ko‗rishi lozim.
Platon inson tanasi haqida gap borganda tabiblarni, o‗simliklar to‗g‗risida so‗z yuritilganda 
esa – ziroatchilarni donishmandlar deb ataydi. U o‗zining «ideal davlat» haqidagi nazariyasida 
jamiyatni uch tabaqaga: davlat arboblari – faylasuflar; soqchilar (harbiylar); dehqonlar va 
hunarmandlarga ajratadi, bunday davlatda donolik, jasorat, sabr-bardoshlilik va adolat kabi to‗rt 
tamoyil ustuvor bo‗lishi lozimligini ta‘kidlaydi.
Aristotel insonning qadr-qimmati uning aqliy faoliyatida ko‗zga tashlanadi, deb hisoblaydi. 
O‗z davrining eng dono kishilaridan biri bo‗lgan Sitseron falsafaning mohiyatini quyidagicha 
tuShuntiradi: «Falsafa (donishmandlik), qadimgi faylasuflar ta‘biri bilan aytganda, ilohiy va insoniy 
qilmishlarni ularning sabablari va mohiyatlari nuqtai nazaridan bilishdir»
4
. 
2
Платон. Соч.: В 3 т. – М., 1968- 1971. Т. 1. – 275-б. 
3
Қаранг: Декарт Р. Избранные произведения. – М., 1950. – 412-б. 
4
Иқтибос қуйидаги манбадан олинди: Платон и его эпоха. – М., 1979. – 105-б. 

---

45 
Sofistlar falsafani dunyoviy donishmandlik, mulohaza yuritish san‘ati sifatida tuShungan 
bo‗lsalar, stoiklar donishmandlikning «amaliy maqsadlari»ga, ya‘ni o‗z hayotini oqilona tashkil 
etishga qaratganlar. Faylasufning so‗zlari insonni azob-uqubatlardan forig‗ etishiga Epikurning 
ishonchi komil bo‗lgan.
Qadimgi xitoy falsafasida donishmand-faylasuf «szi», ya‘ni o‗g‗il, bola deb atalgan. «Tyan 
sze» - «Osmon o‗g‗li» degan ism ostida Yangi podsho paydo bo‗lishi bilan donishmand-
faylasufning unga mos keladigan, «szyun szi» - «podsho o‗g‗li» g‗oyalarini targ‗ib qiluvchi tipi 
ham paydo bo‗lgan. qadimgi xitoy falsafasining muhim mezoni – «ideal munosabatlar qonuni»ga 
odamlar o‗rtasida, oilada, jamiyatda, davlatda rioya qilish inson hayotining mazmuni hisoblangan; 
bunga jamiyatda qabul qilingan me‘yorlar, qoidalar, rasm-rusumlar va Shu kabilarga izzat-ikrom 
bilan yondashish imkoniyat yaratgan. Boshqacha aytganda, inson o‗z shaxsiy hayotini doim jamiyat 
ravnaqi, kamoloti bilan o‗lchashi lozim, xususan, u keyinchalik oila va davlatni takomillashtirishga 
harakat qilish uchun o‗zini kamol toptirishi darkor
5
. qadimgi xitoy falsafasining buyuk 
namoyandasi 
Konfutsiy
(miloddan avvalgi 551-479 yillar) Shunday deb saboq beradi: 
«qilmishlarning asoslari va tamoyillarini o‗rgansang, yaxshilik va yomonlik haqidagi fikrlaring 
(axloqiy bilimlar) barkamollikning eng so‗nggi darajasiga etadi. Niyatlar sof va xolis bo‗lsa, qalb 
rostgo‗y va samimiy bo‗ladi. qalb rostgo‗y va samimiy bo‗lsa, inson to‗g‗ri yo‗lga kiradi, kamol 
topadi. Inson to‗g‗ri yo‗lga kirsa va kamol topsa, oilada tartib o‗rnatiladi. Oilada tartib hukm sursa, 
xalqlarni boshqarish osonlashadi. Xalqlarni boshqarish osonlashsa, butun dunyo tinch-totuv 
yashaydi»
1
. qadimgi xitoy faylasuflaridan yana biri – 
Lao szi
(miloddan avvalgi VI asr boshlarida 
yashagan): «Boshqalarni biluvchi – oqil, o‗zini biluvchi – donishmanddir», deb o‗rgatadi. 
Donishmandlikning tarixan shakllangan gnoseologik, axloqiy va ekzistensial xususiyatlari 
hozirgi vaqtda ham saqlanib qolmoqda va e‘tibordan soqit etilishi mumkin emas. Donishmandlik 
fenomeni haqida umumiy tasavvur hosil qilish yo‗lidagi izlanishlar quyidagi natijalarga olib keladi. 
Donishmandlik kundalik hayotdagi mulohazakorlikka qarama-qarshi qo‗yiladi. U mutlaqo go‗zal va 
mutlaqo adolatli dunyoning mohiyatini intellektual anglab etishga intilish sifatida, haqiqatni qaror 
toptirish yo‗lida beg‗araz xizmat qilish sifatida tuShuniladi. Bu nainki to‗liq bilim, balki ma‘naviy 
barkamollik, ruhning ichki yaxlitligi hamdir. Bu Shunday bir e‘tiqodki, unga erishishda insonning 
butun mohiyati ishtirok etadi. Donishmandlik belgisi sifatida me‘yor hissi amal qiladi. Uni intuitiv 
aniqlash «hayot haqiqati»ni anglab etish sifatida namoyon bo‗ladi. Etuklik donishmandlikning 
zaruriy sharti hisoblanadi. qisqa va lo‗nda hikmatlarda o‗z ifodasini topuvchi donishmandlik har bir 
xalq hayotida mavjud bo‗ladi, maslahatlar va pand-nasihatlarning keng to‗plami vositasida uni 
g‗amxo‗rlik bilan qo‗llab-quvvatlaydi. qadimgi afsonalar, rivoyatlar va hikmatlar ko‗rinishida u 
avloddan-avlodga o‗tadi va ulardan har birining hayot yo‗lini engillashtiradi.
Falsafani ko‗pincha «tafakkur maktabi» deb ataydilar. U bir qolipda fikrlash uslubi tugagan, 
oydek ravshan bo‗lgan narsa Shubha va taajjub uyg‗otgan joyda boshlanadi. Inson hayot mazmuni 
bilan bog‗liq masalalar (Immanuil Kant tilida ular quyidagicha yangraydi: «Men nimani bilishim 
mumkin?», «Men nima qilishim kerak?», «Men nimaga umid qilishim mumkin?», «Inson nima?») 
ustida bosh qotira boshlagani zahoti u darhol falsafaga «asir» tushadi, borliqni falsafiy anglab etish 
sohasiga kirib qoladi. Ingliz faylasufi 
Tomas Gobbs
(1588–1679): «Falsafa sening tafakkuring 
farzandi... va sening o‗zingda yashaydi»
6
, deganida, bizningcha, to‗la haq bo‗lgan. Darhaqiqat, 
falsafiy mulohaza yuritish har bir insonga xos xususiyat. Zero hayotning mazmuni, erkinlik, adolat 
va umrboqiylik haqida mulohaza yuritishni biron-bir insonga taqiqlash mumkin emas.
Falsafa borliqni bilish, asoslar va birinchi tamoyillarni tadqiq etish bilan Shug‗ullanadigan 
alohida soha sifatida, his etish, mushohada yuritish va tasavvur qilish tarzida amal qiladigan oddiy 
ongdan farqli ravishda, tushunchalar vositasida bilishni nazarda tutadi. Tushunchalar bilan ish 
ko‗rish san‘ati zaruriy aloqalar va sababiy bog‗lanishlarni aniqlashni, hayot taassurotlarining xaotik 
tasodifiy oqimini tartibga solishni talab qiladi. Mulohaza kuchini tarbiyalash e‘tiborni jamlash, uni 
predmetga qaratishni nazarda tutadi. Tafakkur intensional, ya‘ni u muayyan predmetga qarab 
5
Қаранг: Лукьянов А.Е. Становление философии на Востоке. Древний Китай и Индия. – М., 1989. – 109-б. 
1
Будда. Конфуций. Жизнь и учение. – М., 1995. – 139-б.
6
Гоббс Т. Избранные произведения: В 2 т. – М., 1964. Т. 1. – 49-б. 

---

46 
mo‗ljal oladi. Tafakkur predmetning tabiati haqidagi tasavvurga mos ravishda mulohaza yuritadi. 
Predmetni o‗zida «idrok etgan» kishigina mazkur predmet o‗zi haqida so‗zlovchining tili bilan 
gapirishiga umid qilishi mumkin.