Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Diniy e‘tiqodlarning tarixiy shakllari.
Insoniyat tarixiga ko‗p sonli turli-tuman dinlar 
ma‘lum. Xususan, madaniyat va bilimlar darajasi juda past bo‗lgan inson o‗ziga qudratli, yot va sirli 
1
Ал –Форобий. Фозил одамлар шаҳри. -Т.: Шарқ, 1999 –Б.93-94. 

---

42 
bo‗lib tuyulgan tabiatning favqulodda kuchlariga qarshilik ko‗rsata olmagan ibtidoiy jamoa davrida 
dinning ancha sodda shakllari: fetishizm, animizm, totemizm, magiya va boshqalar Yuzaga kelgan.
Fetishizm
u yoki bu predmetni mo‗jizakor xislatlarga, odamlar hayotiga ta‘sir ko‗rsatish 
qobiliyatiga ega deb hisoblaydi. Bunday predmet ilohiylashtiriladi, sig‗inish va topinish ob‘ektiga 
aylanadi.
Animizm
(lot. anima – jon) – nafaqat odamlar, balki hayvonlar, predmetlar va borliq 
hodisalarini ham ruh, jon boshqarib turishiga ishonishdir. Animizm nuqtai nazaridan butun dunyo 
ruhli va jonli. 
Totemizm 
negizini muayyan odamlar guruhining totem, ya‘ni sig‗inish ob‘ekti sanalgan 
ajdod deb e‘lon qilinadigan u yoki bu hayvon, o‗simlik, predmet bilan umumiy kelib chiqishiga 
bo‗lgan ishonch tashkil etadi, zero totem mazkur jamoa yoki urug‗ning qudratli homiysi, 
himoyachisi hisoblanadi, uni oziq-ovqat va Shu kabilar bilan ta‘minlaydi. (Hindistonda Xonumon 
maymuni, sigir, Avstriyada kenguru, turli qabilalarda u yoki bu ilohiy predmet ) 
Magiya
(yunon. mageia – sehrgarlik) ham ibtidoiy din shakllaridan biri bo‗lib, uning 
zamirida tabiiy kuchlar yordamisiz sirli tarzda, rasm-rusumlar, o‗ziga xos amallar majmui bilan 
narsalar, odamlar, hayvonlar va hatto g‗ayritabiiy kuchlar – ruhlar, insu jinslar va Shu kabilarga 
ta‘sir ko‗rsatish mumkinligiga bo‗lgan ishonch yotadi.
Dinning ushbu qadimgi shakllari keyingi diniy e‘tiqodlar negizini tashkil etdi va politeizm 
(ko‗pxudolik)da ham, monoteizm (yakkaxudolik)da ham u yoki bu darajada o‗z aksini topdi. Ular 
hozirda ham qisman mustaqil holda mavjuddir.
Taxminan 10 ming yil muqaddam, inson chorvachilik va ziroatchilik bilan Shug‗ullanib, 
o‗troq hayot kechirishga o‗tgach, neoletik inqilob Yuz berdi. Jamiyat rivojlanishining ayni Shu 
bosqichida 
politeizm
Yuzaga keldi, chunki mehnatning ijtimoiy taqsimoti, hukmronlikka 
bo‗ysunish ruhlar va sanamlarga bo‗lgan ishonchga emas, balki xudolarga bo‗lgan e‘tiqodga 
ko‗proq mos kela boshladi.
Keyingi davrlarda davlatchilikning vujudga kelishi va rivojlanishi, qadimgi buyuk 
madaniyatlarning paydo bo‗lishi, quldorlik munosabatlarining shakllanishi, monarxiyalar tashkil 
topishi va Shundan kelib chiqadigan yakkaboshchilikning Yuzaga kelishi natijasida diniy 
dunyoqarashda ham bir xudoga sig‗inish tendensiyasi paydo bo‗ldi. Odamlar ko‗p sonli xudolar 
orasida kuch-qudratda yagona bir xudoni farqlab, Shu tariqa dunyoviy podsho hukm suruvchi real 
hayot haqidagi o‗z tasavvurlarini yagona va qudratli xudo yashaydigan narigi dunyo bilan go‗yoki 
muvofiq holatga keltirdilar. Shu tariqa