Ўзбекистон Республикаси Марказий банки

2013
–2018 йилларда ишлаб чиқариш салоҳияти ва амалдаги ишлаб 
чиқариш ҳажмлари ўртасидаги тафовут 
Манба: Марказий банк ҳисоб-китоблари.
Марказий банк томонидан амалга оширилган таҳлиллар 
2018 йилнинг бошидан бошлаб иқтисодиётда ишлаб чиқаришнинг 
ижобий тафовути пайдо бўлиб, унинг ўсувчи динамикага эга 
эканлигини кўрсатмоқда. Ишлаб чиқариш фарқининг ижобийлиги ва 
ўсиб бориши келгуси йилда ҳам ички нархларга босимни юзага 
келтириши ва асосланмаган талаб ҳажмининг ошиб бориши орқали 
пул-кредит сиёсатини юритиш шарт-шароитларини қийинлаштиради.
Шунингдек, бюджет харажатлари ва кредитлар ҳисобига 
шаклланаётган инвестицион ва истеъмол талабининг катта қисми 
импорт эвазига қондирилиши импорт ҳажмларини кескин оширмоқда. 
Бу ташқи савдо балансининг манфий сальдо билан ижро этилишига 
ва миллий валюта курсига нисбатан девальвацион босимнинг юзага 
келишига сабаб бўлмоқда.
Кредитлаш ҳажмларининг тез суръатларда ошганлиги, ўз 
навбатида, реал секторнинг қарздорлик юкламасининг ҳам тез 
суръатларда ошишига олиб келади. Қарздорлик юкламасининг 
юқорилиги келгуси йилларда аҳоли ва хўжалик юритувчи 
субъектларнинг молиявий салоҳияти бўйича хатарларни оширади. 

---

81 
Иқтисодиётда ялпи талабнинг шаклланиши
ва унга таъсир этувчи омиллар 
Иқтисодиётда нархлар шаклланиши асосан ялпи талаб ва таклиф 
омиллари ўзгариши натижасида юз беради. Нархлар даражасига ялпи талаб 
ҳажмининг ўзгариши қисқа муддатли даврда таъсир қилса, узоқ муддатли 
истиқболда ялпи таклиф омиллари, жумладан, иқтисодиётдаги таркибий 
ўзгаришлар таъсир этади. Қисқа муддатли исқтиқболда ялпи талаб ҳажмига тез 
ва самарали таъсир қилишда пул-кредит сиёсатининг имкониятлари катта 
ҳисобланади. 
Шу нуқтаи назардан, ялпи талаб ҳажмини таҳлил қилиш, унга таъсир 
этувчи омилларни ўрганиш ва унинг кейинги даврлар учун прогноз 
кўрсаткичларини аниқлаш пул-кредит сиёсати учун муҳимдир. 
Иқтисодиётда ялпи талабнинг шаклланишига асосан:
- 
давлат харажатлари; 
- 
уй хўжаликлари даромади; 
- 
иқтисодиётга ажратилаётган кредитлар; 
- 
импорт ва экспорт ўртасидаги фарқ каби омиллар таъсир 
кўрсатади. 
Ўзбекистон шароитида ялпи истеъмол талаби номинал ЯИМнинг ўртача 
70 фоизини ташкил этмоқда. 2019–2021 йиллар ЯИМ номинал ҳажми ўртача 
йилига 25 фоиз атрофида ўсишини инобатга олсак, ялпи талаб ошиши ҳисобига 
инфляцион босим сақланиб қолади.
Шу сабабли, охирги ўн йилликдаги талаб томонидан инфляцияга таъсир 
қилувчи 
омиллар 
– 
давлат 
харажатларининг 
ошиши, 
иқтисодиётга 
ажратилаётган кредитлар ҳажми ҳамда чет элдан пул ўтказмаларининг 
эконометрик таҳлили натижалари шуни кўрсатмоқдаки, йилнинг муайян 
чорагида Ҳукумат томонидан қилинган харажатларнинг бир фоиз бандга ўсиши 
икки ва уч чоракдан кейин инфляциянинг мос равишда 0,07 ва 0,09 фоиз бандга 
ўсишига олиб келади. Иқтисодиётнинг реал секторига ажратилаётган кредитлар 
эса 2 чоракдан сўнг ички нархларнинг ўртача 0,08 фоиз бандга ошишига сабаб 
бўлади. Шунингдек, таҳлил натижаларига кўра, чет элдан пул ўтказмалари 
қабул қилиб олинган чоракдан кейин уч чорак давомида инфляцион босимнинг 
ошишига ҳисса қўшади.
Товар ва кредит бозорларидаги фаоллик ҳаддан зиёд ошиб кетишининг 
дастлабки аломатлари пайдо бўлганида пул-кредит сиёсати томонидан ўз 
вақтида чоралар кўрилиши инфляцион хатарларнинг кучайиши, қарздорлик 
юкининг кескин ошиб кетиши ва банк тизими нобарқарорлигининг олдини 
олишда жуда муҳим саналади.
Инфляция даражасининг нисбатан юқори ва узоқ муддатли 
молиявий ресурслар танқис бўлган шароитда юқори даражадаги 
қарздорлик юкламасининг сақланиб қолиши корхоналар молиявий 
ҳолати ёмонлашуви орқали бир томондан мувозанатли иқтисодий 
ўсишга салбий таъсир кўрсатса, иккинчи томондан тижорат банклари 
кредитларнинг қайтиши бўйича ҳам хатарларни юзага келтиради.

---

82 
Умуман олганда, юқоридаги омиллар сўнгги йилларда 
иқтисодиётимизда 
ялпи 
талабни 
рағбатлантирувчи 
етарли 
шароитлар шаклланганлиги, иқтисодий ривожланишнинг келгуси 
даврида эса ялпи таклиф ҳажмларини ошириш билан боғлиқ 
таркибий 
ислоҳотларнинг 
амалга 
оширилиши 
лозимлигини 
англатади.