|
Х о т и р а - бу тажрибамизга алоқадор ҳар қандай маълумотни эслаб қолиш, эсда сақлаш, эсга тушириш ва унутиш билан боғлиқ мураккаб жараёндир. Хотира ҳар қандай тажрибамизга алоқадор маълумотларнинг онгимиздаги аксидир.
Инсон хотирасининг яхши бўлиши, яъни ҳис-кечинмаларимиз, кўрган - кечирганларимизнинг мазмуни тўлароқ миямизда сақланиши қуйидаги омилларга боғлиқ:
-эсда сақлаб қолиш билан боғлиқ ҳаракатларнинг якунланганлик даражасига;
-шахснинг ўзи шуғулланаётган ишга нечоғлик қизиқиш билдираётганлиги ва шу ишга мойиллигига;
-шахснинг бевосита фаолият мазмуни ва аҳамиятига муносабатининг қандайлигига;
Хотира жараёнлари шахснинг фаолиятдаги ютуқларига боғлиқ бўлгани учун ҳам, унинг табиати, қандай кечишига кўплаб олимлар аҳамият берганлар. Масалан, нима учун одам у ёки бу маълумотни хотирада сақлайди, деган саволга турли олимлар турлича жавоб берадилар. Масалан, физиологлар унинг сабабини мияда ҳосил бўладиган нерв боғланишлари - ассоциациялар билан боғлашса, биохимиклар - рибонуклеин кислота (РНК) ва бошқа биохимик ўзгаришлар оқибатидадир, деб тушунтирадилар.
Психологлар эса хотирани доимо инсон фаолияти, унинг шахс учун аҳамияти ва мотивлар характери билан боғлайдилар. Чунки шахснинг йўналганлиги, унинг ҳаётдаги мавқеи ва қобилиятларининг ривожланганлик даражаси айнан хотирасининг мазмунига боғлиқ. Шунинг учун ҳаттоки, шундай гап ҳам бор: «Нимани эслашингни менга айт, мен сенинг кимлигингни айтаман».
Амалий нуқтаи назардан хотиранинг самарадорлиги, уни ўқув ва меҳнат фаолияти жараёнида ошириш катта аҳамиятга эга. Чунки кўпинча одамлар орасида ишчанроғи, ўқувчи ёки талабалар орасида билимлироғи ҳам бир қарашда хотирасининг кучи билан бошқалардан ажралиб туради.
Умуман, хотиранинг самарадорлиги эслаб қолишнинг кўлами ва тезлиги, эсда сақлашнинг давомийлиги, эсга туширишнинг аниқлиги билан боғланади. Демак, одамлар ҳам айнан шу сифатларга кўра ҳам фарқланадилар:
-материални тезда эслаб қоладиганлар;
-материални узоқ вақт эсда сақлайдиганлар;
Баъзи одамларнинг хотирасига хос жиҳатларни туғма деб аташади. Тўғри, олий нерв тизими, унинг ўзига хос ишлаш хусусиятлари хотиранинг ўзига хос индивидуал услубини белгилаши мумкин. Лекин ҳаётда кўпинча шахснинг билиш жараёнлари ва сезги органларининг ишлаш қобилиятларига боғлиқ тарзда ажралиб турадиган типлари ҳақида гапиришади.
Илгари идрок этилган нарсаларнинг онгимизда жойланиши тасаввур, деб аталади. Хаёл нарса ва ҳодисаларнинг идрок орқали миямизда ҳосил бўладиган образлардан ташқари, ўзимиз бевосита идрок этмаган нарсалар ҳақидаги тасаввурлар ҳам миямиздан катта жой олади. Масалан, Марсдаги ҳаёт тўғрисидаги тасаввурлар. Тафаккур идрок ва тасаввурларимизда акс этадиган нарса тафаккурда таққосланади, таҳлил қилинади ва умумлаштирилади. Тафаккур воқеликнинг умумлаштирилган, бевосита ва энг тўлиқ ҳамда энг аниқ йиғиндисидир. Нутқ фикрларимизнинг тил воситасида шаклланиши ва ифодаланиши. Кишилар тил воситасида ўзаро мулоқотда бўладилар. Диққат онгимизни ўзимиз идрок этаётган, тасаввур қилаётган, фикр юритаётган ва айтаётган нарсамизга қаратиш, бир нуқтага жамлаш демакдир. Боғча ёшидаги болаларда сезги, идрок, диққат, хотира, тасаввур, тафаккур, нутқ, хаёл, хиссиёт ва ироданинг ривожланиши жадал кечади, Бола рангларни ҳали бирбиридан яхши фарқ қила олмайди. Унга рангларнинг фарқини билишга ёрдам берадиган ўйинчоқлар берши лозим, рангли ки йимлар бериш, рангли халқалар, қушчалар ва шу сингари ўйинчоқлар. Боғча ёшидаги болаларнинг турли нарсаларни идрок қилишида уларнинг кўзга яққол ташланиб турувчи белгиларига (ранги ва шаклига) асослансалар ҳам, лекин чуқур таҳлил қила олмайдилар. Боғча ёшидаги болалар катталарнинг ёрдами билан суратларни а н а л и т и к р а в и с ҳ д а и д р о к қ и л и с ҳ қ о б и л и я т и г а э г а б ў л а д и л а р . Б о л а л а р суратларни идрок қилаётганларида катталар турли хил саволлар б и л ан у л а рн и т ах л и л қ и л и ш га ўр г ат и ш л ари л о з и м . Б у н д а, ас о с а н , болалар диққатини:
1 . Суратнинг мазмунини (с южетини) тўғри идрок қилишга;
2. Суратнинг умумий кўринишида ҳар бир тасвирланган нарсал арнин г фа р қ и н и тўғр и и дрок қ илишг а ;
3. Тасвирланган нарсалар ўртасидаги муносабатларни тўғри идрок қ илиш га қ ар атиши к эрак .
Д и қ қ а т ҳ а р қ а н д а й ф а о л ия т а м и з н и н г доим ий й ўл д ош и д и р , шун и н г у чу н д и қ қ а т н и н г и н с о н ҳ а ё т и д а г и а ҳ а м ия т и бэниҳоя каттадир. Боғча ёшидаги болалар диққати асосан ихгиёрсиз бўлади. Боғча ёшидаги болаларда ихтиёрий диққатнинг ўсиб бориши учун ўйин жуда кдтта аҳамиятга эга. Ўйин пайтида болалар диққатларини бир жойга тўплаб, ўз ташаббуслари билан маълум мақсадларини илгари сурадилар. Бу ёшдаги боланинг хотираси янги фаолиятлар ва боланинг ўз олдига қўйган янги талаблари асосида такомиллаша боради. Боғча ёшидаги болалар ўзлари учун аҳамиятга эга бўлган, уларда турли т аассуротлар қол дирад иган ва ул ар ни қ изиқ тирад иг ан нарсаларни беихтиёр эсларида олиб қоладилар. Боғча ёшидаги болаларнинг тафаккури ва унинг ривожланиши ўзига хос хусусиятга эга. Тафаккур боланинг боғча ёшидаги даврида жуда тез ривожлана бошлайди. Бунинг сабаби, биринчидан, боғча ёшидаги болаларда турмуш тажрибасининг нисбатан кўпайиши, иккинчидан, бу даврда болалар нутқининг яхши ривожланган бўлиши, учинчидан эса, боғча ёши даги болаларнин г эркин , мустақил ҳаракатлар қилиш имкониятига эга бўлишларидир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
