Ўзбекистон республикаси маъданият ва спорт ишлари вазирлиги ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти андрис э. Р., ҚУдратов р. Қ

V² қ 2g H
бунда g-оғирлик кучининг тезланиши: H-учиш пайтида у.о.м. нинг кўтарилиш баландлиги.
Югуриб келиб баландликка сакровчиларни «сакровчанлик» ўлчашлар шуни кўрсатадики, уларнинг у.о.м. учиш фазасидан 100-125 см баландга кўтарилишини кўрсатади. Югуриб келиб баландликка сакраш 230 см бўлган вақтда сакровчининг у.о.м. 110 см кўтарилган бесак, у ҳолда вертикал тезлик 4,70 м/сек (Vқ2g H) бўлади. Депсиниш вақтида ҳосил бўлган вертикал тезлик баландликка ва узунликка сакрашда ҳам 3-4 м/сек дан ошмайди. Масалан, уч ҳатлаб сакрашдаги «сапчиш» да кўтарувчи тезлик 2,5-3,0 м/сек гача, узунликка сакрашда эса 3,0-4,0 м/сек гача етади.
Сакровчининг горизантал тезлиги узунликка ва уч хатлаб сакраш учун югурганда 10 м/сек гача, хатто ундан ҳам юқори бўлиши мумкин. Бу эса депсиниш пайтида 0,8-1,0 м/сек гача камайиши мумкин.
Сакрашдаги учиш фазасида сакровчининг у.о.м. траекторияси парабола шаклида бўлади. Учиш фазасида сакровчининг у.о.м. ҳаракатини, уфққа нисбатан бурчак ҳосил қилиб ҳаракат қилади. Сакровчи учиш фазасида инерция ва оғирлик кучи таъсирида ҳаракат қилади. Сакровчи ердан ажралгандан сўнг у тўғри чизиқ бўйлаб (уфққа нисбатан) ҳаракат қилиши керак оғирлик кучининг таъсирида у 9,8-10 м/сек² тезланиш билан пастга томон ҳаракат қилади.
Сакровчи у.о.м. учишнинг биринчи ярмида текис секинлашиб кўтарилади, иккинчи ярмида эса текис тезланиш туша бошлайди.
Сакраш узоқлиги бошланғич тезлик билан учиб чиқиш бурчагига боғлиқ. Узунликка сакрашда югуриб келиш тезлиги 9-10 м/сек бўлганида сакровчи ўз танасининг 45⁰ бурчак ҳосил қилиб учиб чиқишини таъминлай олмайди. Сакровчининг у.о.м. 45⁰ бурчак ҳосил қилиб учиб чиқиш учун горизантал ва вертикал тезликлар тенг бўлиши шарт. Лекин узунликка сакровчининг горизантал тезлиги ҳар доим унинг вертикал тезлигидан ортиқ. У ҳар қандай депсинмасин, унинг гавдаси 9-10 м/сек тезлик билан кўтарила олмайди.
Учиш фазасида сакровчининг ҳеч қандай ички кучи у.о.м. траекториясини ўзгартира олмайди. Сакровчи ҳавода ҳар қандай ҳаракат қилмасин, у.о.м. ҳаракат қилаётган патаболик эгри чизиқни ўзгартира олмайди. Сакровчи у учишдаги ҳаракатлари билан фақат тана ва унинг айрим қисмларини у.о.м. га нисбатан қаерга бўлишини ўзгартириши мумкин. Бунда тананинг айрим қисмлари оғирлик марказларини Бирон томонга кўчиши тананинг бошқа қисмларини қарама-қарши томонга мувозанатни сақлайдиган ҳаракат қилишга мажбур қилади. Сакрашда тана қисмларининг компенсатор ҳаракати қуйидаги формула билан аниқланади:

бунда: M-сакровчининг массаси; m-ўрни ўзгараётган тана қисмининг массаси; 1-ўрни ўзгараётган тана қисми оғирлик марказининг йўли.

Масалан, сакровчининг қўлларини тик кўтариб вертикал холатда учаётган сакровчининг вазни 80 кг бўлсин. У қўлларини туширса қўллар массасининг (mқ8 кг) ўрни (қўлларнинг оғирлик марказининг ўрни 1-60 см) ўзгаради. Бунда компенсатор ҳаракати қўйидагича бўлади.

Шундай қилиб, сакровчининг қўлларидан бошқа барча қисмлари 6,6 см га кўтарилди, лекин тананинг оғирлик маркази олдинги траектория бўйлаб силжишни давом эттираверади. Сакровчининг учиш пайтидаги барча айланма ҳаракатлари (бурилишлар, сальто ва ҳоказо) тана оғирлик марказининг атрофида содир бўлади.

Баландликка ва лангарчўп билан сакрашда планка устида таянчсиз фазада барча ҳаракатлари у.о.м. га нисбатан бажарилади. Гавданинг баъзи қисмлари планкадан ўтиб, пастга туша бошласа, бошқа қисмлари-нинг компенсатор харакат килиб, юқори кўтарилишга сабаб бўлади. Сакровчи планкадан ўтаётганда у.о.м. планкадан пастроқда бўлиши мумкин.
Учиш вақтидаги ҳаракатлар барқарор ҳолатни сақлаб қолишга қулайроқ қўниш учун керак ҳолатда ерга тушишга ёрдам беради.
Ерга тушиш (қўниш). Ер билан кесишиш вақтида учишнинг якунланиши пайтида фақатгина оёққа эмас, балки спортчининг барча организмига катта зўрлик тушади.
Сакрашнинг барча турларининг қўниш пайтида учиш тезлиги тос-сон, тизза, тўпиқ бўғимларни буки шва мушаклар таранглигини ошириш билан камайтирилади. Мускуллар у.о.м.ҳаракати нолга теннг бўлгунча йўл берадиган иш бажариб туради.
қўниш пайтида нагрузка (1) қўйидагича аниқланади: амортизациянинг вертикал масофаси (S) жисмнинг вертикал тушиш масофасидан (H) қанча марта кам бўлса, амортизация пайтидаги нагрузка (1) сакровчи оғирлигидан шунча марта катта бўлади:


қP

Югуриб келиб узунликка ва уч ҳатлаб макраш вақтидаги қўнишда ҳам мускулларга анчагина ортиқча зўр келади. Югуриб келиб узунликка сакрашда, зарур етмаслик учун қум сатхига маълум бурчак ҳосил қилинади. Сакровчининг оғирлиги остида қумнинг шиббаланиши зарбан юмшатиш билан биргаликда ҳаракатни горизонтал ҳаракатга айлантиради.

Ҳаракатни тўхтатиш масофаси анчага (40-50 см гача) ортиб, қўниш ҳам анча юмшайди. Шунинг учун қўмни камида 50-60 см чуқурроқ юмшатиб қўйиш керак.