Ўзбекистон республикaси иқтисодий тaрaқҚиёт

a
) =57
y
1 
ХК (
c
) = 92
y
3
 
ЖА (
b
) = 
97y
2
 
ҚМ
(
d
) =62
y
4
 
Ушбу эталон балансга асосан ХЮСнинг логарифмик масштабда 
меъёрлаштирилган молиявий ўлчами 
к = log
10
у
1
+у
2
+у
3
+у
4
4
формула асосида 
қуйидагилар
ёрдамида топилади: 
𝑦
1
=
а
реал
57
,
𝑦
2
=
𝑏
реал
97
, 
𝑦
3
=
с
реал
92
, 
𝑦
4
=
𝑑
реал
62
. Ушбу 
формулада: 
y
1
–
ХЮСнинг (фирма, компаниянинг) узоқ муддатли активига 
нисбатан логарифмик масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчами, 
y
2
–
фирманинг жорий активига нисбатан логарифмик масштабда меъёрлаштирилган 
молиявий ўлчами, 
y
3
–
фирманинг хусусий
капиталига нисбатан логарифмик 
масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчами, 
y
4
–
фирманинг қарз 
мажбуриятларига нисбатан логарифмик масштабда меъёрлаштирилган 
молиявий ўлчами. 
Бунда логарифмик масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчам к˃0, к=0, 
к˂0 миқдорларда (яъни, мос равишда, миқдоран: ижобий (мусбат ишоралардаги) 
даражаларга, минимал зарурий (чегаравий) даражага ва салбий (манфий 
ишоралардаги) даражаларга хос сифатда) бўлиши мумкин.
Агар солиштирилаётган ХЮСлар бир
-
бирига нисбатан неча марта катта ёки
кичиклигини билиш зарур бўлса, уларнинг реал масштабдаги молиявий 
ўлчамини ифодаловчи 
10
𝑚−𝑛
формуладан фойдаланиш (бунда: 
m
=к
m
ва 
n
=к
n
иккита баҳоланаётган ХЮСнинг логарифмик масштабда меъёрлаштирилган 
молиявий ўлчами) мумкин.
1
Яъни ушбу иккита ХЮС(фирма)дан биринчисининг 
логарифмик масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчами 
m
деб қабул 
қилинса, унинг реал масштабдаги молиявий ўлчами 10
m
ифодага асосан 
аниқланади. Худди шундай йўсинда, иккинчи фирманинг логарифмик 
масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчами 
n
деб қабул қилинса, унинг реал 
масштабдаги молиявий ўлчами 10
n
ифодага асосан аниқланади. Бунда ушбу 
фирмаларнинг молиявий ўлчамларини бир
-
бирига нисбатан неча марта катта ёки 
кичиклигини билиш учун уларнинг реал масштабдаги молиявий ўлчамларини 
(яъни 10
m
ва 10
n
ифодаларни) бир
-
бирига бўлиш орқали 10
m-n
ифода ҳосил 
бўлади.
Бунда ХЮСнинг ўтган ва жорий даврдаги логарифмик масштабда 
меъёрлаштирилган молиявий ўлчамлари 
𝑘
1
ва 
𝑘
2
бўлади деб фараз қилиш 
1
Мамлакатларнинг валюта бирлиги ҳар хил бўлгани учун бу мамлакатлардаги компанияларнинг меъёрлашган 
молиявий ўлчами турлича бўлади. Турли мамлакатларда фаолият юритаётган компанияларнинг логарифмик 
масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчамини таққослама ўрганиш учун авваламбор уларнинг реал 
балансини бир хил валютада тузиб олиш керак. Бир хил валютада тузиб олинган реал баланслар орқали 
компанияларнинг логарифмик масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчамини таққослама ўрганиш билан 
бирга уларнинг реал масштабдаги молиявий ўлчамини бир
-
бирига нисбатан қанча катта ёки кичиклигини 
аниқлаш мумкин.

---

674 
мумкин. У ҳолда унинг реал масштабдаги молиявий ўлчамлари мос равишда 
𝑚
1
ва 
𝑚
2
га тенг бўлса, у қуйидагича ифодаланади: 
𝑚
1
= 10
𝑘
1
ва 𝑚
2
= 10
𝑘
2
(1) 
Молиявий бошқарув амалиётидан маълумки, ҳар қандай ХЮС бизнес 
фаолияти
инфляция ва рисклар шароитида кечиши сабабли, унинг жорий 
даврдаги реал ва логарифмик масштаблардаги молиявий ўлчамлари ўтган 
даврдагисига нисбатан δ % миқдорда ўзгариши (ўсиши ёки пасайиши) 
табиийдир. Шу муносабат билан, ХЮСнинг жорий даврдаги логарифмик
масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчами ўтган даврдагисига нисбатан δ 
% миқдорда ўсиши ёки пасайишини қуйидагича математик ифодалаш мумкин: 
𝑘
2
= 𝑘
1
[1 + (±δ)]
(2) 
Лекин инфляция ва рисклар шароитида ҳар қандай ХЮСнинг жорий 
даврдаги логарифмик масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчами ўтган 
даврдагисига нисбатан реал ўсишига (яъни жорий инфляция даражасидан кам 
бўлмаган δ миқдорга) эришиш зарур бўлганлиги сабабли, бундай ўсишнинг 
минимал чегарасини аниқлаш ва аниқ ҳисоблаб топилган минимал чегара 
миқдори асосида ХЮСнинг логарифмик масштабда меъёрлаштирилган 
молиявий ўлчамини назорат қилиб бориш муҳим амалий аҳамиятга эга. 
Айтилганлар контекстида, ҳар
қандай ХЮСнинг жорий даврдаги 
логарифмик масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчамини ўтган 
даврдагисига нисбатан реал δ % миқдорда ўсишининг минимал чегарасини 
қуйидаги
метод асосида аниқлаш мумкин. 
Юқорида айтилганидек, жорий йилдаги реал масштабдаги молиявий ўлчами 
ўтган йилдагисига нисбатан ўсиш суръатининг энг минимал қиймати инфляция 
(
i
) даражаси миқдоридан кам бўлмаслиги заруратидан келиб чиқиб, қуйидаги 
математик ифода ўринли:
𝑚
2
𝑚
1
≥ 1 + 𝑖
(3) 
Агар 1
-
ифодани 3
-
ифодага келтириб қўйсак, қуйидаги ифодага эга 
бўламиз: 
10
𝑘
2
−𝑘
1
≥ 1 + 𝑖
(4) 
Бунда 4
-
ифодани қуйидаги кўринишда ҳам ёзиб олиш мумкин:
𝑘
2
− 𝑘
1
≥ lg (1 + 𝑖)
ёки 
𝑘
2
≥ 𝑘
1
+ lg (1 + 𝑖)
(5) 
5-
ифодани 2
-
ифода ёрдамида қуйидагича ёзиб оламиз:
𝑘
1
(1 + δ) ≥ 𝑘
1
+ lg(1 + 𝑖)
ёки
𝑘
1
+ 𝑘
1
δ ≥ 𝑘
1
+ lg (1 + 𝑖)
(6) 
6-
ифодани соддалашган кўриниши қуйидагича бўлади:
𝑘
1
δ ≥ lg (1 + 𝑖)
(7) 
7-
ифодадаги 
𝑘
1
ни тенгсизликнинг иккала тарафига бўлиб юборсак, 
қуйидаги
тенгсизликка эга бўламиз: 
δ ≥
lg (1+𝑖)
𝑘
1
ёки
δ ≥ lg (1 + 𝑖)
1
𝑘1
(8) 
Топилган 8
-
ифода ёрдамида ҳар қандай ХЮСнинг жорий даврдаги 
логарифмик масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчамини ўтган 
даврдагига нисбатан ўсишишининг минимал чегаравий миқдори аниқланади.

---

675 
Шундай қилиб, 8
-
ифода ёрдамида ҳар қандай ХЮСнинг жорий даврдаги 
логарифмик масштабда меъёрлаштирилган молиявий ўлчамини ўтган 
даврдагига нисбатан ўсишишининг энг минимал чегаравий миқдорини 2
-
ифода 
учун аниқланиши мумкин. Бу эса ХЮСлар гуруҳининг умумий рейтинг 
баҳосини рэнкинг поғоналарга ажратиш асосида ХЮСлар қайси поғоналарга 
тегишли эканлигини ва молиявий ўлчам орқали қайси ХЮСлар билан 
рақобатлаша олишини аниқлаш ҳамда молиявий ўлчамини ошириш режасини 
ишлаб чиқиш имконини беради. 
Таклиф қилинган метод ХЮС молиявий ўлчамини бошқариш билан боғлиқ 
аниқ ва ишончли қарор қабул қилиш учун қўлланилиши мумкин.