Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги

20-chizma. Chetlanishlar tahlili modeli 
Shu bilan birga ushbu tahlildan foydalanilganda u «jarayon bo‗lib o‗tgandan 
keyingi» tahlil va o‗ta konservativ iqtisodiy institut ekanligi hamda eng asosiysi 
me'yordan ortiqchasi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini unutmaslik 
kerak.
Amaliyotni o‗rganish shuni ko‗rsatmoqdaki, byudjetlar monitoringi tezkor 
va real vaqtda amalga oshirilsagina ko‗zlangan maqsadga erishiladi. Bu o‗z 
navbatida, byudjetlar bo‗yicha salbiy chetlanishlarni vaqtida bartaraf etish 
imkonini beradi.
Shuni yodda tutish kerakki, byudjet chetlanishlari tahlili chetlanishlarning 
muhimligi va yakuniy natijalarga ta'siri darajasini baholashni nazarda tutadi. 
Afsuski, amaliyot va iqtisodiy adabiyotlarni o‗rganish korxonalarda byudjet 
jarayoni natijalarining samarali va mantiqiy iqtisodiy diagnostika tizimi 
qo‗llanilmayotganligini ko‗rsatmoqda. Ushbu masalaga rossiyalik iqtisodchi olim 
3. Ishlab chiqarish 
hajmi uchun sarflangan 
mablag‗larning 
normativ bahoda hisob-
langan normativ 
miqdori 
М
Н
+Б
Н 
пнлпнолпнлпнлпр 
1. Bir birlik mahsulot ishlab 
chiqarish uchun sarflangan 
mablag‗larning haqiqiy 
bahoda hisoblangan miqdori
MH+BH
2. Bir birlik mahsulot 
ishlab chiqarish uchun 
sarflangan mablag‗larni 
normativ bahoda 
hisoblangan haqiqatdagi 
miqdori
М
Ҳ
+Б
Н 
Baho bo‗yicha chetlanishlar Miqdor bo‗yicha 
chetlanishlar 
(Б
Ҳ
-Б
Н
)+М
Х
(М
Х
-М
Н
)+Б
Н 

---

161 
I. Mizikovskiy to‗xtalib, «Xorijiy manbalarni o‗rganish byudjet jarayoni 
bajarilishini iqtisodiy diagnostikasini joriy etishning eng samarali varianti 
chetlanishlarni chegarasini belgilash», - degan xulosaga olib kelmoqda. Mazkur 
tizim keng ko‗lamda qo‗llash mumkin bo‗lgan universal tizim bo‗lib, unda 
chetlanishlar chegarasi va har bir chegaraga e'tibor qaratish (nazorat va tahliliy 
tadbirlar) algoritmi belgilanadi»,
- deb yozgan. 
Yuqoridagi fikrlarga qo‗shilgan holda professor I. Mizikovskiyning ta'rifida 
masalaga bir tomonlama qaralganligi, ya'ni chetlanishlar hisobi va tahliligina 
tadqiq etilganligiga e'tibor berish kerak. Bizningcha, masalaning yana bir muhim 
jihati, ya'ni bozor kon'yunkturasining ta'siri va sheriklarning almashuvi natijasida 
hisobot davrida byudjetdagi me'yorlar, rejalar, sotish kanallarini o‗zgarishi 
ehtimoli e'tibordan chetda qolmoqda. Shu sababli professor I. Mizikovskiy tavsiya 
etgan byudjet chetlanishlarining muhimlilik darajasi va chetlanishlar bo‗yicha 
boshqaruv 
tadbirlarining 
asosiy 
mezonlarini 
byudjetdagi 
o‗zgarishlar 
ko‗rsatkichlariga ham tatbiq etish tavsiya qilinadi (9 -10 - jadvallar).