Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги

M
b
= X
o„zg
x S
h
+ D
x
(1) 
bunda M
b
– moslashuvchan byudjet; X
o‗zg
– bir birlik mahsulotga to‗g‗ri 
keladigan o‗zgaruvchan xarajatlar; S
h
– sotish hajmi, D
x
– byudjetdagi doimiy 
xarajatlar. 
Moslashuvchan byudjetdagi o‗zgaruvchan xarajatlarning miqdori quyidagi 
formula bilan aniqlanadi:
MB
o„zx
= SB
o„zx
 + K
bog„l
(T
HH
 – T
rh
)
(2) 
bunda MB
o‗zx
–moslashuvchan byudjetdagi o‗zgaruvchan xarajatlar; SB
o‗zx
–
statik byudjetdagi o‗zgaruvchan xarajatlar; K
bog‗l
–xarajatlarning tushumga 
bog‗liqligi koeffisienti; T
HH
–haqiqiy tushum hajmi; T
rh
–rejalashtirilgan tushum 
hajmi. 
Ixtisoslikka oid adabiyotlarni o‗rganish mamlakatimiz va xorijlik olimlar 
tomonidan mazkur byudjetlarga ko‗plab ta'riflar berilganligini ko‗rsatmoqda
(11-jadvalga qarang).
Korxonalarda bir necha variantdagi byudjetlar tuzilishi unda aks ettiriladigan 
xarajatlarni hisoblash uchun erishiladigan iqtisodiy faollikning darajasini aniq 
bilishga imkoniyat yaratadi. Shuni ham ta'kidlash zarurki, yuz berishi mumkin 
bo‗lgan holatning variantlari taxminiy xarakterga egadir.
Bu esa iqtisodiy faollikning rivojlanishi va byudjetlashtiriladigan 
xarajatlarning bir nechta variantlarini hisob-kitob qilish zaruratini yuzaga keltiradi. 
Bu masala moslashuvchan byudjet tuzish orqali yechiladi.
Statik byudjet borasidagi xorij amaliyotiga nazar soladigan bo‗lsak, xorijda 
statik byudjet deganda korxonaning bankrot bo‗lishi ehtimolini nazorat qilishga 

---

169 
yo‗naltirilgan byudjet tushuniladi. Mazkur byudjet quyidagi qoidalar bo‗yicha 
tuziladi: korxona yopilishi mumkin bo‗lgan sharoitda kreditorlik qarzini qoplashni 
hisoblash uchun mol-mulk baholanadi. Boshqacha qilib aytganda, mazkur byudjet 
agar korxona hozirgi vaqtda mavjud o‗z aktivlarini sotsa, u holda kreditorlik 
qarzlarini qancha qismini qoplay oladi, degan savolga javob olish imkonini beradi.