Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги

Баћоларни (нархлар) вазифаси
Хўжаликларда баћолар ќуйидаги вазифаларни бажаради: ћисобот, раѓбатлантириш, ќайта таќсимлаш.
Баћони ћисобга олиш вазифаси шундан иборатки, бунда ќишлоќ хўжалиги маћсулотни ишлаб чиќаришда кетган жонли ва ижтимоий мећнат харажатларини ўзида ифода этиши керак. Бундан кўринадики, баћолар ќиймат кўрсаткичларини ћисоблаш воситаси бўлиб хизмат ќилади, маћсулотнинг ялпи ва товар ќийматини, таннархини, даромадни, фойдалилик-рентабеллик ва бошќа кўрсаткичларини ўзгаришига таъсир ќилади. Баћоларнинг раѓбатлантириш вазифаси шундан иборатки, бунда баћолар орќали хўжалик давлат буюртмасини амалга оширадиган ћамма тармоќларни ривожлантириш учун зарур бўлган даромадларни олади. Булар давлатнинг ћар хил ћудудларидаги ќишлоќ хўжалиги корхоналарида ишлаб чиќаришни кенгайтириш учун тахминан бир хил иќтисодий имконият яратиб беришни кафолатлайди. Яна энг асосий вазифаларидан бири шуки, бунда баћолар соф фойдани ва яна жамѓарма истеъмол фондларини тармоќлар орасида таќсимланишида ќурол бўлиб хизмат ќилади. Ћар хил маћсулотлар нархларининг чекланиши ќишлоќ хўжалиги маћсулотларининг ишлаб чиќилиши тармоќларда фойда миќдорининг нотекислигини келтириб чиќаради. Нархлар ёрдамида давлат яхши иќлим ва иќтисодий шароитларда ишлайдиган хўжаликлардан ќўшимча соф фойда ундириб олади. Ќишлоќ хўжалигида мулкчиликнинг икки хил шарти асосида давлат баћоси ва бозор баћолари бор.
Давлат баћолари давлат корхоналари ва хўжаликларнинг ўз маћсулотларини давлат ва кооператив тизимлари орќали сотганларидаги ўзаро муносабатларида таќсимланади. Бозор баћолари давлат томонидан ќўйилмайди, балки талаб ва таклифлар асосида ва давлат кооператив савдосининг ћажми асосида таркиб топади. Ќишлоќ хўжалигида ќуйидаги нарх кўринишлари бор: ћарид нархи, улгуржи нарх, восита савдоси нархи, келишув нархи, чакана нарх, бозор нархи, ћисоб нархи, смета ќиймати нархи-расмий суръатда белгиланган ћаќ миќдори нархлари ва бошќалар.

5.2. Ишлаб чиќариш чиќимлари ва таннарх турлари

Маћсулот бирлигини ишлаб чиќаришга мећнат ва материаллар сарфини камайтириш ижтимоий ишлаб чиќариш самарадорлигини оширишнинг асосий шарт-шароитларидан биридир. Халќ ва жамият манфаатлари йўлида энг кам харажатлар билан энг кўп натижаларга эришиш бозор иќтисодиётининг ќонунларидан бири сифатида намоён бўлади.

Маћсулот таннархи мазкур маћсулот ќисми ќийматининг пулли ифодаси бўлиб, ишлаб чиќариш воситалари сарфларини ва мећнат ћаќини ўз ичига олади. Таннарх ишлаб чиќаришнинг сарфланган воситаларида мужассамланган аввалги мећнат сарфларидан ва жонли мећнатнинг ўзи учун маћсулот яратадиган ќисмидан ћосил бўлади. Таннарх маћсулотнинг жамият учун мећнат билан яратилган ќийматидан камдир.
Таннарх энг мућим иќтисодий кўрсаткичдир. У аниќ корхона учун мећнатнинг пул шаклидаги барча сарфларини ћамда маћсулот ёки иш бирлигига киритилган ишлаб чиќариш воситаларини намоен ќилади, маћсулотни ишлаб чиќариш ва реализация ќилиш ќанчага тушушини кўрсатади.
Маћсулот бирлигининг таннархи ишлаб чиќариш чиќимларининг ишлаб чиќарилган маћсулот миќдорига нисбати сифатида аниќланади. Корхонанинг ваќт (смена, ой, йил) муайян даври ичида бутун ишларнинг бутун ћажмини бажаришга ќилинган сарфларни тафсифлаш учун "ишлаб чиќариш чиќимлари" термини ќўлланилади.
Маћсулот ёки ишнинг таннархи даражаси етарли даражада объектив ва аниќ билиб олиниши мумкин. У жами мећнат сарфлари ва ишлаб чиќариш самарадорлигининг ўлчагичи вазифасида намоён бўлади. Бу синтетик кўрсаткичда корхонанинг бутун хўжалик фаолияти акс этади: маћсулот таннархи ќанча паст бўлса, хўжалик фаолияти даражаси шунчалик юќори бўлади.
Маћсулот таннархини пасайтириш муаммоси ќисќа муддатли ћодиса бўлмай, балки халќ хўжалиги аћамиятига эга бўлган доимий вазифадир. Маћсулот таннархини пасайтириш жамѓариш ва товарлар нархини пасайишининг бош манбаи, шу билан эса мећнаткашлар моддий турмушининг шароити ћамдир.
Таћлил маќсадлари ва вазифаларига боѓлиќ ћамда таннархнинг бир неча тури фарќланади.
Сарфлар тавсифига кўра ишлаб чиќариш таннархи ва тўла таннарх ажратилади. Ишлаб чиќариш таннархига маћсулот ишлаб чиќариш ва уни саќлаш жойига ташиб келтириш билан боѓлиќ барча сарфлар киритилади. Хўжаликда истеъмол ќилинадиган дећќончилик маћсулоти (масалан, озиќалар) ишлаб чиќариш таннархигагина эгадир. Хўжаликлараро давлат тизимларида ишлаб чиќариш таннархи тизим таннархи деб аталади.
Тўла таннархга ишлаб чиќариш таннархи ва маћсулотни истеъмолчига етказиб бериш билан боѓлиќ ќўшимча харажатлар (ташиш, саќлаш харажатлари, йўќотишлар ва хоказо) киради. Суѓорма дећќончиликнинг давлатга сотиладиган бутун товар маћсулоти тўла танннархга эгадир. Суѓориш сувининг тўла таннархи хўжаликлараро (тизимлараро) ва хўжалик ичидаги сарфлар суммаси бўйича аниќланади. У тизим таннархидан бир неча баровар кўпдир.
Ишлаб чиќариш миќиёсига кўра индивидуал таннарх ва тармоќ (еки ижтимоий) таннарх фарќланади. Индивидуал таннарх-маћсулот ишлаб чиќаришга корхона ќилган сарфлардир. Тармоќ таннархи тармоќ корхоналари бўйича маћсулот бирлиги ишлаб чиќаришга ќилинган сарфлар ўртача даражасини ифодалайди.
Ишлаб чиќаришдаги аћамиятига кўра таннарх режали ва ћаќиќатдаги (ћисобот) таннархга бўлинади. Янги объектлар лойићаланаётганда режали таннархнинг бир тури бўлган лойића таннархи белгиланади. Режали таннарх меъёрлар бўйича, ћисобот таннархи эса корхонанинг ћаќиќатдаги сарфлари бўйича ћисоблаб чиќилади. Режали ва ћаќиќатдаги таннархлар индивидуал ва тармоќ, ишлаб чиќариш ва тўла таннарх кўринишида бўлиши мумкин.
Таннархнинг санаб ўтилган ћар бир тури иќтисодий кўрсаткич сифатида мустаќил аћамиятга эга бўлиб, сарфлар ћажмини чуќурроќ таћлил ќилиш ва уларни камайтириш йўлларини аниќлаш имконини беради.
Буюмнинг иќтисодий мазмунига кўра барча сарфлар муайян гурућлар ва турларга бўлинади. Режалаштириш ва ћисобга олишда сарфлар моддалар ва таннархни ћисоблаш моддалари бўйича гурућланади.
Сарфларни моддалар бўйича гурућлаш асосида харажатлар иќтисодий мазмунининг белгиси ташкил этади. Моддама-модда сарфлар уларни ќаерда ќилинганлиги ва маћсулотнинг ќайси турига тааллуќлиги бўлишидан ќатъий назар барча сарфларни бирлаштиради. Моддалар бўйича гурућлашда сув хўжалиги корхоналарнинг сарфлари 4 гурућга бўлинади: иш ћаќи, материаллар, хом ашё, ёнилѓи, электр энергияси, амортизация, бошќа пул сарфлари. Бундай гурућлаш бутун корхона бўйича сарфларнинг мазкур тури умумий ћажмини аниќлаш учун зарурдир.
Маћсулот ёки ишлар айрим турлари таннархини аниќлаш учун сарфлар ћисоби айрим калькуляция моддалари бўйича ўтказилади. Калькуляция моддаларининг номенклатураси ћар бир тармоќ учун ћисоб, режалаштириш ва маћсулот таннархини калькуляциялаш бўйича тармоќ ќоидаларида кўзда тутилади. Моддама-модда ћисоб сарфларини уларнинг ишлаб чиќариш жараёнига муносабати бўйича маћсулот бирлигига киритиш усули бўйича ва ишлаб чиќариш ћажми билан алоќа бўйича гурућлаш маќсадини кўзлайди.
Маћсулот ёки иш бирлиги таннархини ћисоблаш таннарх калькуляцияси деб аталади. Маћсулот таннархини калькуляциялашда аввал барча моддалар бўйича сарфлар умумий ћажмини аниќлаб олиш, кейин бу сарфларни маћсулот турлари бўйича таќсимлаш ва шу асосда маћсулот ћар бир тури таннархини аниќлаш зарур.
Сув мелиорация хўжалигида берилган сувнинг 1 м³ и, суѓориладиган майдоннинг 1 гектари, ер ишлари ва бошќа механизацияланган ишларнинг 1000 м³ и, суѓорма дећќончиликда эса ќишлоќ хўжалиги маћсулотларининг 1 центнери калькуляцияланади.
Ишлаб чиќариш сарфлари таркибига кўра икки хил бўлади: бир моддадан таркиб топган оддий сарфлар, бир неча моддани ўз ичига оладиган, лекин бир хил ишлаб чиќариш аћамиятига эга бўлган комплекс сарфлар.
Калькуляциялашда сарфларни маћсулот таннархига киритиш усулига кўра улар тўппа-тўѓри бевосита ва билвосита (устама) сарфларга бўлинади. Тўппа-тўѓри сарфлар технологик жараён билан бевосита боѓлиќ бўлиб, маћсулот таннархига бевосита киритилиши мумкин. Уларга ишлаб чиќариш ишчиларининг иш ћаќи хом ашё ва материаллар ќиймати, амортизация ва ћоказолар сарф киритилади.
Билвосита (устама) харажатлар асосан ишлаб чиќаришни ташкил этиш билан шартланган бўлиб, ишлаб чиќаришга хизмат кўрсатиш ва уни бошќариш билан боѓлиќдир.
Билвосита (устама) харажатлар маћсулот таннархига пропорционал йўли билан киритилади. Улар таркибига маъмурий бошќарув ва хизмат кўрсатувчи ходимлар иш ћаќи, девонхона ва почта телеграф харажатлари ћамда ишлаб чиќаришга хизмат кўрсатиш ва бошќарув бўйича бошќа сарфлар киради.
Ишлаб чиќариш ћажми билан алоќасига кўра сарфларни шартли ўзгарувчан ва шартли барќарор турларга бўлиб ќабул ќилинган. Бундай бўлиш сарфлар айрим моддаларининг ишлаб чиќариш ћажмига турлича боѓлиќлиги билан шартлангандир. Шартли ўзгарувчан харажатлар ишлаб чиќариш ћажмига пропорционалдир: маћсулот ќанча кўп ишлаб чиќарилса, моддий маблаѓлар ва ишлаб чиќариш ћодимларига иш ћаќини шунча кўп сарфлаш керак бўлади.
Шартли барќарор сарфлар ишлаб чиќариш ћажми ўсгани сари ќарийб ўзгармайди. Доимий харажатларга амортизация ажратмаларини, маъмурий бошќарув харажатларини киритиш мумкин. Доимий харажатларнинг маћсулот таннархидаги улуши маћсулот ќанча кўп ишлаб чиќарилган бўлса, шунча кам бўлади.

5.3. Хўжаликлараро суѓориш тизимлари сувини ишлатиш

чиќимлари ва таннархи


Ќишлоќ хўжалигидаги суѓориш манбаларидан сув олишдан суѓоришгача бўлган жараённи ќамровчи ягона агромелиорация комплекси бўлган суѓориш тизими иккита мустаќил корхона ќарамоѓидадир. Суѓориш тизимларининг хўжаликлараро ќисмини ишлатишни сув хўжалиги ташкилотлари (К/СХТ)¹ хўжалик ички ќисмини ишлатишни эса сув истеъмолчилари бўлган хўжаликлар амалга оширадилар. Ерларни суѓориш билан боѓлиќ сарфларни тегишли равишда (К/СХТ) ва ќишлоќ хўжалиги корхоналари ќиладилар. Улар тизим хўжаликлараро ќисмини ишлатиш, тизим хўжалик ички ќисмини ишлатиш ћамда суѓоришлар ўтказиш сарфларидан таркиб топади.
Сарфларни ћисобга олишнинг мавжуд тартибида ћамда суѓориладиган ерлардан олинган ќишлоќ хўжалиги маћсулотларини таннархини ћисоблашда хўжаликлараро шаћобчасини саќлаш харажатлари ќишлоќ хўжалиги ишлаб чиќариши чиќимларида акс эттирилмайди. К/СХТ харажатлари бюджет маблаѓлари ћисобидан ќопланади. Сарфларни иккинчи ќисми-хўжаликлар мелиорация шаћобчасини саќлаш ва суѓоришлар ўтказиш харажатлари-суѓориладиган ерлардан олинадиган маћсулот таннархига киритилади. Бунда хўжаликлараро мелиорация чиќимлари умумий сарфларда анчагина улушни ташкил этади. Давлат хўжаликлараро тизимларининг ќишлоќ хўжалиги маћсулотидаги улуши маћсулот тури, гидротехника иншоотлари балансли таннархи, истеъмол ќилинадиган сув миќдорига боѓлиќ ћолда 10 дан 15% гача айрим тизимлар бўйича эса 20% гача тебраниб туради.
Сув хўжалиги ташкилотларининг харажатлари мазмуни, ћажмлари ва таркибига кўра ўз хусусиятларига эгадир. Сув мелиорация хўжалигининг хусусияти-асосий фондларининг баланс ќийматидир, бинобарин ишлаб чиќариш чиќимларидаги амортизация ишлатмалари улушининг баландлиги. Лекин тизим бюджет йўли билан молиялаштирилса, давлат хўжаликлараро тизимларида амортизация ажратмалари ќилинмайди. Амортизация ажратмаларисиз ишлатиш чиќимлари тизимда амортизация ћисобга олинган суммага нисбатан тахминан 40-50% камайтирилган бўлади.
Ўзбекистон ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги тизимига кирадиган тизимларини ишлатадиган бошќармалар ва бошќа эксплуатацион сув хўжалиги ташкилотларида сарфларни режалаштириш ва ћисобга олиш капитал таъмирлаш эксплуатацион харажатлари ћамда сарфлари кўрсатиладиган ягона шакл бўйича олиб борилади. Ўз навбатида эскплуатацион харажатлар ќуйидаги турлардаги тадбирларни ўтказишга бўлинади: