Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги


бунда: Екс-маћсулот таннархининг камайиши ћисобига олинадиган капитал ќўйилмалар самарадорлиги



Download 0,77 Mb.
bet35/83
Sana21.06.2022
Hajmi0,77 Mb.
#689550
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   83
Bog'liq
r4sxim

бунда: Екс-маћсулот таннархининг камайиши ћисобига олинадиган капитал ќўйилмалар самарадорлиги
,
бунда: Ткс-маћсулот таннархининг камайиши ћисобига капитал ќўйилмаларнинг ўзини ўзи ќоплаши.
Капитал ќўйилмаларни умумий иќтисодий самарадорлигини аниќлашнинг ќараб чиќилган усуллари ишлаб чиќариш фондларига режалаштираётган ва лойићаланаётган ќўйилмаларгагина таалуќлидир.
Уларни тўѓри баћолаш капитал ќўйилмаларни энг кам сарфлар билан маћсулотнинг энг кўп миќдори олинишини таъминлайдиган объектларга йўналтиришни таъминлайди
Шу нарса равшанки, иќтисодий самарадорликнинг турли шароитларга мўлжалланган коэффициенти ћар хил бўлиб чиќади, яъни Екчд ва Ткс катталиклари тенг эмас ва уларни таќќослаб бўлмайди. Гап бирон бир муайян объект хусусида борадиган бўлса, бу катталиклардан ћар бирини вариантлар бўйича динамикада таќќослаш мумкин. Турли объектлар бўйича эса таќќослашни фаќат таќќосласа бўладиган бир кўрсаткич бўйича ўтказиш мумкин.
Мелиорациянинг ћаќиќатдаги самарадорлигини баћолашда сарфлар сифатида амалдаги ишлаб чиќариш фондлари намоён бўлади. Ишлаб чиќариш фондларидан фойдаланишнинг умумий иќтисодий самарадорлиги Ерф соф фойда суммасининг Дч ўртача йиллик ишлаб чиќариш фондлари Ф миќдорига нисбати тарзида аниќланади:

ёки

,
бунда: Трф-ўзини-ўзи ќоплаш муддати.
Таћлил маќсадлари ва вазифасига боѓлиќ ћолда асосий ишлаб чиќариш фондларининг ўртача ќиймати ёки асосий ишлаб чиќариш фондлари ва меъёрланадиган айланма маблаѓлари суммаси ћисобга олинади.
Иќтисодий самарадорлик таќќослашда ва солиштириб ќўришда маълум бўлади. Самарадорликнинг ћисобланган коэффициенти ёки ўзини-ўзи ќоплаш муддати меъёрий кўрсаткич билан солиштирилади.
Ишлаб чиќилган инструкция самарадорлик меъёрий коэффициентлари хўжаликлар ихтисослашувига боѓлиќ ћолда белгиланган: ѓалла чорвачилик хўжаликлари-0,10, сабзавотчилик хўжаликлари –0,11, пахтачилик хўжаликлари –0,15, боѓдорчилик узумчилик хўжаликлари-0,14, шоликорлик хўжаликлари-0,16. Капитал ќўйилмалар самарадорлик коэффициенти Еф Ен меъёрдан кўп ёки ћар ћолда кам бўлмаса ўзини-ўзи ќоплаш муддати Тф Тн меъёридан кам ёки ошиб кетмасагина самарали бўлади.
Шундай ќилиб, ерлар мелиорациясига капитал ќўйилмалар иќтисодий самарадорлигининг меъёрий коэффициенти халќ хўжалиги бўйича ўртача тармоќ даражасида белгилангандир. Умуман тармоќ инструкцияси капитал ќўйилмаларнинг ишончли иќтисодий самарадорлигини аниќлаш имконини беради.
Ерлар мелиорациясига капитал ќўйилмалар иќтисодий самарадорлигини аниќлашда мелиорация фондлари хусусиятларини ва ќишлоќ хўжалиги ишлаб чиќариш хусусиятларини анча тўла ћисобга олиш зарур.
Мелиорация фондлари узоќ ваќт ишлатиладиган фондлардир. Улар ўзини-ўзи ќоплаш муддати (6-10 йил) тугаганидан кейин ћам ўз истеъмол ќийматини йўќотмайди, балки ишлаб чиќариш жараёнида лойића унумдорлиги билан амал ќилаверади. Бу мелиорация дећќончиликда ишлаб чиќаришнинг асосий воситаси бўлган ер капитал режалаштиришдан ћамда мелиорация тизими ишга туширилганидан сўнг ўзининг энг юќори унумдорлигига фаќат 4-5 йилдан кейин эришади. Келажакда, янада мукаммал мелиорация тизимлари ќуришга ўтилганда ва мелиорация жићатидан анча мураккаб ерлар ўзлаштирилганда, улушли капитал ќўйилмалар ортиб боради. Ерлар мелиорациясига капитал ќўйилмалар иќтисодий самарадорлигининг меъёрий коэффициенти шу хусусиятлар ћисобга олинган ћолда халќ хўжалиги бўйича ўртача даражага нисбатан анча кам бўлиши керак.
Бунда мелиорациядаги бу коэффициент у анча узоќ даврга мўлжалланиб асосланганда катта пухталик касб этади.
Мелиорация дећќончилигида табиий шароитлар ќишлоќ хўжалиги зоналари бўйича анча фарќ ќилади. Бу эса бир турли сарфлар ћар хил самара беришига олиб келади. Шунинг учун иќтисодий самарадорлик коэффициенти мамлакат иќтисодий ћудудлари бўйича дифференциацияланиши керакки, шундай ќилиш капитал ќўйилмаларни анча оќилона жойлаштирилишига ёрдам беради.
Капитал ќўйилмалар ва ишлаб чиќариш фондлари умумий иќтисодий самарадорлигини аниќлашда самарадорлик коэффициенти билан бирга ишлаб чиќаришни иќтисодий баћолашни тўлдирувчи бошќа кўрсаткичларни ћам аниќлаш керак бўлади. Уларга ишлаб чиќарилган маћсулотнинг майдон бирлиги ќиймати ифодасидаги миќдорини, мећнат унумдорлигини, маћсулот таннархини, фонд самарасини, ишлаб чиќариш рентабеллигини киритиш лозим.
Лойићалар ва режаларни ишлаб чиќиш давомида олинган иќтисодий самарадорлик кўрсаткичлари режали меъёрлар билангина эмас, балки шунга ўхшаш бошќа лойићалар кўрсаткичлари, шунингдек, илѓор корхоналар кўрсаткичлари билан ћам таќќосланади.
7.3. Капитал ќўйилмаларнинг нисбий иќтисодий самарадорлик кўрсаткичлари ва ваќт омилининг ћисоби


Режалаштириш ва лойићалашда оптимал вариантни танлаш учун капитал ќўйилмалар нисбий иќтисодий самарадорлигининг кўрсаткичлари ќўлланилади. Нисбий самарадорлик танланган вариант бошќа вариантлардан яхшими? деган саволга жавоб беради.
Капитал ќўйилмалар нисбий иќтисодий самарадорлиги хўжалик ва техника ечимларини ќабул ќилишда, янги ќурилиш ёки ишлаб турган объектларни таъмирлаш вариантларини танлашда, техника янги турларини ажратиб олишда аниќланади. Айнан бир вазифанинг турли хил лойића ечимлари вариант сифатида кўриб чиќилади.
Нисбий вариантлар маћсулот ишлаб чиќариш ќуввати, ћажми, унинг сифати, сарфлар ва самара олиш ваќти, нархлар ва бир ќанча бошќа белгилар бўйича таќќосланадиган бўлиши керак. Таќќосланадиган вариантлар бўйича пировард натижалар бир хил бўлган таќдирда анча тежамли вариант сарфларини ўзаро ўлчаш йўли билан аниќланади.
Вариантларни таќќослаш капитал ќўйилмалар ва маћсулот таннархи кўрсаткичлари бўйича ўтказилади. Лекин бу кўрсаткичларни ћажмлилик бўйича таќќослаб бўлмайди. Капитал ќўйилмалар маћсулот ишлаб чиќариш шароитларини асосий фондлар мавжуд бўлган бутун давр мобайнида таъминлайди, маћсулот таннархи эса фаќат бир йил мобайнидагина таъминлайди. Бу сарфлар таќќосланадиган бўлиши учун ягона ћажмлиликка келтириш керак бўлади.
Келтирилган сарфлар ўз эътибори билан йиллик жорий чиќимлар (йиллик таннархининг) ћамда самарадорлик меъёрий коэффициентига мувофиќ йиллик ћажмлиликка келтирилган капитал ќўйилмалар суммасидир. Келтирилган сарфлар (Эп) энг кам суммасига эга бўлган вариант энг тежамли вариант ћисобланади.
Зп=С+Ен*К=энг кам,
бунда: Ен-капитал ќўйилмалар иќтисодий самарадорлигининг меъёрий коэффициенти.
Нисбий иќтисодий самарадорликнинг меъёрий коэффициенти 0,15 дан паст бўлмаган даражада белгилангандир. Бу капитал ќўйилмалар ўзини-ўзи ќоплашининг меъёрий муддати 6,4 йилдан (1/015) ошмаслигига ёрдам беради.
Келтирилган сарфлар иќтисодий амалиётда нисбатан янги кўрсаткичдир. Улар ћисоблаш миќдоригина бўлиб ќолмай, балки жамиятнинг жами чиќимларини, яъни фондларни такрор ишлаб чиќариш сарфларини (капитал ќўйилмалар) ћамда бу фондлар амал ќилиши сарфларини (йиллик маћсулот ва хизматлар таннархи) акс эттирувчи реал иќтисодий категория ћамдир. Келтирилган сарфлар асосий ишлаб чиќариш фондларини яратиш, ўзлаштириш ва улардан фойдаланиш билан боѓлиќ тўла халќ хўжалиги сарфларини тавсифлайди.
Келтирилган сарфларнинг мураккаблиги, уларнинг икки ёќламалигидадир. Бир томондан ЕнК йиллик ћажмлиликка келтирилган капитал ќўйилмалар сифатида намоён бўлади. Иккинчи томондан-бу соф даромаднинг жамѓарма фондидан капитал ќўйилмалар сарфланадиган барча ћолларда олиниши керак бўлган энг кам миќдоридир. ЕнК ўз-ўзича самара ћисобланмайди. Бу ќисмнинг вазифаси техникани ривожлантиришга сарфланган жамѓарма фондини тиклашдир.
Келтирилган сарфлар лойићали ечимларнинг ћар бир варианти бўйича ћисобланади. Тамоман равшанки, бирон-бир самарага эришишда капитал ќўйилма ва таннарх кам бўлган вариант анча тежамли вариант бўлади. Бир вариант бўйича капитал ќўйилма (К1) кўп ва таннарх (С1) кам, бошќа вариант бўйича эса капитал ќўйилма кам (К2) ва таннарх юќори (С2) яъни К1> К2, С12 ёки аксинча бўлганда таќќосланадиган вариантлар самарадорлигини аниќлаш ќийин бўлади. Бундай ћолларда яхши вариант келтирилган сарфларнинг энг кам суммасига кўра аниќланади.
Келтирилган сарфлар таћлили йиллик чиќимлар билан капитал ќўйилмалар ўртасидаги оптимал нисбатни топиш имконини беради. Ќўшиладиган келтирилган сарфлар динамикасини таќќослаш мазкур шароитлар учун кам йиллик чиќимли вариантни ќабул ќилиш ва катта капитал ќўйилмаларга бориш ёки уларни тежаб, ишлаб чиќаришнинг анча юќори чиќимларига эга бўлиши керакми, деган саволга жавоб беради.
Капитал ќўйилмалар ва ишлатиш сарфлари таркибини аниќлашда ќуйидаги ќоидаларга амал ќилиш керак:
- ћисоб-китобларни соддалаштириш учун лойићали ечимнинг мазкур вариантига боѓлиќ бир йўла ва жорий сарфларнигина таќќослаш керак;
- капитал ќўйилмалар ва чиќимларни кўриб чиќилаётган бўѓин бўйичагина эмас, балки ќўшни технологик жићатдан боѓлиќ бўѓинлар бўйича ћам ћисобга олиш керак.
Келтирилган сарфларнинг энг кам суммаси бўйича бошќа вариантларга нисбатан яхши вариант ажратиб олинади, иќтисодий самара эса келтирилган сарфларни тежаш орќалигина ифодаланиши мумкин. Икки вариант бўйича келтирилган сарфлар ћар хиллиги йиллик иќтисодий самарани тавсифлайди.


Эзп=[(С1+ЕнК1)-(С2+ЕнК2)]А2=Зп 2-Зп А2


Келтирилган сарфлар кўрсаткичлари тўла суммада ћам, мелиорацияланадиган майдоннинг 1 гектари, маћсулотнинг 1 центнери, сувнинг 1000 м3 и, ишнинг бирлигига ва ћоказолар ћисобидаги улушли ќиймат кўринишида ћам ќўлланиши мумкин.
Ерлар мелиорациясига капитал ќўйилмаларнинг маћсулот ишлаб чиќариш турли ћажмини таъминлайдиган вариантларни таќќослашда уларни самара бўйича таќќосланадиган кўринишига келтириши керак. Бунинг учун ишлаб чиќаришнинг тўла ћажмига эга бўлган вариант асос ќилиб олинади ва бошќа вариантларга нисбатан махсулдорлик коэффициенти ўша асос вариант бўйича аниќланади. Бошќа вариантларнинг келтирилагн сарфлари махсулдорлик ўсиши коэффициентига кўпайтирилади. Шу билан мазкур белги бўйича вариантлар таќќосланишига эришилади.
Ќурилишнинг катта муддатларида капитал ќўйилмалар ваќт бўйича ишлатиш чиќимлари ва даромад тушишига мувофиќ келмайди. Шунинг учун лойићали ечимларни иќтисодий жићатдан баћолашда ваќт омилини ћисобга олиш зарур.
Капитал ќўйилмалар таќќосланадиган вариантлар бўйича турли муддатларда ўтказилса ёки жорий сарфлар ваќт ичида ўзгарса, сарфлар таќќосланиш учун ягона моментга келтирилади, сарфлар самарадорлиги уларнинг ќурилиши амалга ошириладиган муддат мобайнида турлича таќсимланишига боѓлиќ бўлади. Сарфлар ваќтнинг бошланѓич ёки охирги моментига келтирилиши мумкин. Турли ваќтдаги сарфларни бир даврга келтириш учун келтириш коэффициенти (В) дан фойдаланилади.
Анча кейинги йиллардаги сарфларни бошланѓич моментига келтириш учун ќуйидаги формуладан фойдаланилади.
,
бунда: t-йилларда келтириш-даври;
Ен.п.-турли ваќтдаги сарфларни келтириш меъёри (0.08).
Сарфларни анча кеч даврга келтириш коэффициенти (ќурилиш тугалланиши моментига) ќуйидагича аниќланади:
В=(1+Ен.п)t
Турли ваќтдаги сарфларни бир ваќтга келтиришдан вариантлар иќтисодий самарадорлигини ћисоблаш учунгина фойдаланилади ва ќурилиш смета ќийматини ўзгартириш учун асос хизматини ўтай олмайди.
Ќурилиш давомийлиги билан фарќланадиган вариантларни таќќослашда объект муддатидан илгари ишга туширишдан келган ќўшимча самара ћисобга олинади.
Ќурилиш давомийлиги ва объектни ишга тушириш муддатини ќисќартириш муддатидан олдин ишга туширилган майдонларда ќўшимча маћсулот ишлаб чиќаришни таъминлайди. Ишлатиш соћасидаги иќтисодий самара ќўшимча маћсулот ишлаб чиќариш билан боѓлиќ фойда ћисобига ћосил бўлади. Объектни ишга муддатидан илгари топширишни жадаллаштиришдан олинган самара ћажми (Эув) ќуйидаги формула бўйича аниќланади:
,
бунда: Фос-ишга муддатидан илгари туширилган асосий ишлаб чиќариш фондларининг ќиймати, минг.сўм;
Тн ва Тф-ќурилишнинг йиллардаги меъёрий ва ћаќиќатдаги муддатлари.
Ќурилиш давомийлиги меъёрлари бузилса ва асосий ишлаб чиќариш фондларининг ишга туширилиши кечикса, маћсулот ишлаб чиќариш кечикади ћамда халќ хўжалигига зарар келтирилади (Увф). Бунда пайдо бўладиган йўќотишлар ќуйидаги формула бўйича ћисобланади:


Увф=ЕнФос(Тф-Тн) .


Ќурилиш–монтаж ишларини бажаришни жадаллаштириш ќурилиш давомийлигини ќисќартириш, ќурилиш ташкилотининг шартли барќарор харажатларини камайтириш ћисобига фойда кўринишида ички хўжалик иќтисодий самарасини олишига имкон беради. Унга ишлар ћажмига эмас, балки уларни бажариш давомийлигига боѓлиќ харажатлар киради. Бундай харажатлар устама харажатлар таркибида (30-50%), машина ва механизмларини–ишлатиш харажатларида (30%), ваќтбай иш ћаќи ва мукофотлар кўринишида ваќтбай ишчиларга тўланадиган асосий иш ћаќи харажатларида (5%), материаллар ќийматида мавжуддир.
Бу самара катталиги ќуйидаги формула бўйича аниќланади:

бунда: Зунр-таннарх таркибидаги шартли барќарор харажатлар, сўм.
Ваќт омили тугалланмаган ќурилишни камайтириш ћисобига капитал ќўйилмалар самарадорлигига анча таъсир ўтказади. Тугалланмаган ќурилишдаги капитал ќўйилмалар амал ќилмайдиган сарфлар ћисобланади. Улар объект ишга туширилгандан кейингина корхонанинг асосий фондлари бўлиб ќолади ва ишлаб чиќариш жараёнида ќатнашади.
Ќурилишнинг ћаќиќатдаги муддати меъёрий муддатларга нисбатан камайса, халќ хўжалиги ќуйидаги формула бўйича аниќланадиган иќтисодий самара Эвк ни олади:
Эвк=Ен(КнТн-КфТф),


бунда: Кн ва Кф–тугалланмаган ќурилишга капитал ќўйилмаларнинг меъёрий ва ћаќиќатдаги ћажми, минг сўм.
Маблаѓларнинг тугалланмаган ќурилишга ќурилиш задели меъёрий муддатига нисбатан анча узоќ даврга жалб этилиши натижасида халќ хўжалигига етказиладиган зарарлар Увк ќуйидаги формула бўйича аниќланади:


Увк=Ен(КфТф-КнТн).


Ќурилиш давомийлигини камайтириш ќўшимча сарфлар талаб ќиладиган ћолларда иќтисодий самара миќдорини бир йўла кўрсатилган сарфлар суммасида камайтириш лозим бўлади.
Нисбий баћолашда бошќа вариантларга нисбатан яхши вариант ажратиб олинади. Бунда бирон даражада яхши вариант ёмон вариантлар ичидан ажратиб олиниши ва сарфлар юќори фойдасини таъминламаслиги мумкин. Шунинг учун нисбий самарадорликни капитал ќўйилмалар умумий самарадорлигининг кўрсаткичлари билан албатта тўлдириш керак.

7.4. Ерлар мелиорацияси иќтисодий самарадорлигини аниќлаш


Ерларни мелиорациялашнинг асосий вазифаси - ќишлоќ хўжалиги маћсулотлари ишлаб чиќаришни кўпайтиришдир. Ялпи маћсулот ќиймати ќишлоќ хўжалиги ишлаб чиќаришининг натижали кўрсаткичи ћисобланади ва бошќа иќтисодий кўрсаткичларни ћисоблаш учун асос хизматини ўтайди.
Ялпи маћсулот миќдорини ишлаб чиќаришнинг асосий кўрсаткичи сифатида тан олган ћолда шуни таъкидлаш зарурки, ишлаб чиќариш ўсган сари, соф даромад сарфларга нисбатан максимизациялашди. Шунинг учун мелиорация тадбирларидан ер гектари ва капитал ќўйилмалар бирлиги ћисобида ќанча кўп ялпи ћосил ћамда соф даромад олинса, мелиорация самарадорлиги шунча юќори бўлади. Мелиорация ќишлоќ хўжалиги оборотида фойдаланилаётган ерларда ўтказиладиган ћолларда капитал ќўйилмалар самарадорлиги мелиорациядан олинган ќўшимча соф даромадга кўра аниќланади. Капитал ќўйилмаларнинг ўзини-ўзи ќоплаши муддати ќуйидаги формула бўйича аниќланади:
,
бунда: Ткчд-капитал ќўйилмаларнинг ќўшимча соф даромад бўйича ўзини-ўзи ќоплаш муддати, йил;
К-капитал ќўйилмалар, сўм;
Цм ва Цб-мелиорация ерларидан ва мелиорация ўтказилишидан илгари шу ерлардан олинган маћсулот ќиймати, сўм;
Им ва Иб-мелиорацияланган ерларда ва мелиорация ўтказилишидан олдин шу ерларга сарфланган ишлаб чиќариш чиќимлари, сўм;
Дчм ва Дчб мелиорациялангунгача олинган соф даромад сўм; Дч-мелиорация билан шартланган ќўшимча даромад.
Ерлар мелиорациясига капитал ќўйилмаларнинг иќтисодий самараси мелиорация ўтказилишигача ва ундан кейин олинган кўрсаткичларни таќќослаш йўли билан аниќланади. Кўрсаткичлар ћисоби бутун майдон ёки 1 гектарга ўтказилади.
Мелиорацияланган ерлар учун майдон нетто ќабул ќилинади. Капитал ќўйилмалар иќтисодий самарадорлигини баћолашда асосий кўрсаткич билан бирга маћсулот ишлаб чиќариш, мећнат унумдорлиги, маћсулот таннархи, ишлаб чиќариш-рентабеллиги даражаси ћисоб-китоби ўтказилади ва ћоказо.
Ќуйидагилар капитал ќўйилмалар иќтисодий самарадорлигининг бошланѓич маълумотлари ћисобланади:
- мелиорацияланадиган майдон, унинг экинлар ва фойдаланиш турлари бўйича таќсимланиши, асосий фондлар турлари бўйича капитал ќўйилмалар, суѓориш режими, ќишлоќ хўжалик экинлари ћосилдорлиги, маћсулот ишлаб чиќаришга мећнат ва маблаѓлар сарфи. Ерлар мелиорацияси иќтисодий самарадорлигининг асосий кўрсаткичларини ћисоблаш учун ќуйидагиларни изчил аниќлаш зарур;
-гидромелиорация тизимларини ќуришга капитал ќўйилмалар ћажми, ерларни ўзлаштириш ва ќишлоќ хўжалиги ишлаб чиќаришини асосий фондлар билан тўла таъминлаш;
-ќишлоќ хўжалиги маћсулотининг ќиймати;
-ишлаб чиќариш чиќимлари;
-соф даромад, ишлаб чиќариш рентабеллиги ва капитал ќўйилмаларнинг ўзини-ўзи ќоплаш муддати.
Капитал ќўйилмалар ћажмини аниќлаш. Капитал ќўйилмалар умумий суммасига (К) хўжаликлараро шаћобча ва иншоотлар мелиорация ќурилиши (Кмх) ћамда ички хўжалик шаћобчаси ва иншоотлари (Квх) сарфлари, шунингдек ерлар ўзлаштириш ћамда мелиорация билан боѓлиќ ишлаб чиќариш йўналишидаги ќишлоќ хўжалиги ќурилиши сарфлари (Косв) киритилади:


К=Кмх+Квх+Косв.


Мелиорация ќурилишининг капитал сиѓими муќаррар техника-иќтисодий кўрсаткичлар жумласига киритиладиган улушли капитал ќўйилмалар кўрсаткичини анча тўла ћарактерлайди.
Жамлама капитал ќўйилмаларни аниќлаш учун смета ћисоб-китобларидан, шунингдек, сув хўжалиги ќурилишига улушли капитал ќўйилмаларнинг йирикланган, меъёрларидан ћамда ќишлоќ хўжалиги ќурилиши ва мелиорацияланадиган ерларни ўзлаштиришга капитал ќўйилмаларнинг йирикланган меъёрларидан фойдаланиш мумкин.
Ќишлоќ хўжалиги маћсулотлари ќийматини аниќлаш. Мелиорацияга йўналтирилган капитал ќўйилмалар иќтисодий самарадорлигига, аввало, ерлар унумдорлигининг экинлар ћосилдорлиги ва экин майдонлари таркиби билан белгиланадиган даражаси таъсир ўтказади. Ћосилдорлик ќанча юќори бўлса ва ќимматли экинларга ќанча кўп майдонлар ажратилса, капитал ќўйилмалар самараси шунча юќори бўлади.
Ќишлоќ хўжалиги экинларининг ялпи ћосилини аниќлаш учун экинлар бўйича экиладиган майдонлар ћажмини ва уларнинг мелиорациядан олдинги ва кейинги ћосилдорлигини билиш керак бўлади. Экинлар кесимидаги экиладиган майдонлар экинлар рационал таркиби ва алмашлаб экишларнинг ќабул ќилинган схемалари асосида аниќланади. Ћаќиќатдаги ћосилдорлик 3-5 йил учун, режали (лойићали) ћосилдорлик эса илѓор тажриба ва фан ютуќлари ћисобга олиниб ћисобланади.
Ќиймат кўринишидаги ялпи маћсулот чиќиши зона ћарид нархлари бўйича аниќланади. Озуќа экинларига ћарид нархлари белгиланмаганлиги туфайли озуќалар ќиймати сули нархи бўйича ёки чорвачилик маћсулоти ќиймати орќали аниќланади. Биринчи ћолда озуќа экинларининг маћсулоти коэффициентлар бўйича озуќа бирикмаларига айлантирилади ва сули ћарид нархи бўйича баћоланади.
Цкор=У х F х К х Цов,


бунда: Цкор-озуќалар ќиймати, сўм;
У-озуќа экини ћосилдорлиги, ц;
F -экиладиган майдон, га;
К-озуќа бирликларига айлантириш коэффициенти;
Цов-1 ц сулининг ћарид нархи, сўм.
Озуќа экинлари чорвачилик маћсулоти орќали реализация ќилиниши ћисобга олинса, озуќаларни молларни боќишда олинган ва ћарид нархлари бўйича ћисобланган чорвачилик маћсулоти ќиймати бўйича баћолаш анча объектив баћолаш бўлади. Чорвачилик маћсулоти миќдори ялпи йиѓма ва уни маћсулот бирлигини ишлаб чиќаришга сарфлаш асосида аниќланади. Озуќаларни чорвачилик маћсулоти турлари бўйича таќсимлаш, улар истеъмол ќилиниши ћисобга олиниб белгиланади.
Чорвачилик маћсулоти бўйича баћоланадиган озуќалар ќиймати ќуйидаги формула бўйича ћисобланади:
,
бунда: Цкор – чорвачилик маћсулоти бўйича баћоланадиган озуќалар ќиймати сўм;
Цж-1 ц чорвачилик маћсулоти нархи, сўм;
Р-чорвачилик маћсулоти таннархи структурасидаги озуќалар сарфлари улуши, %
Ак ед –озуќалар ялпи йиѓими, озуќалар бирлиги, ц;
Кед-1 ц чорвачилик маћсулотига сарфланадиган озуќалар миќдори, озуќа бирлиги.
Иќтисодий самарани аниќлаш учун мелиорация ўтказилганидан кейин ва шунгача олинган маћсулот ќийматини ћисоблаб чиќиш керак. Ялпи маћсулотнинг мелиорация билан шартланган ( Цм) ўсиши мелиорацияланган ерлардан олинган маћсулот ќийматидан (Цм) маћсулотнинг ўша ерлардан мелиорациягача (Цб) олинган ќисмини чиќариб ташлаш йўли билан аниќланади:
Цм=Цм-Цб.


Маћсулот ишлаб чиќариш умумий ћажми билан барча ернинг 1 гектари, суѓорув сувининг 1 м3 и, капитал ќўйилмаларнинг 1 сўми куннинг 1 соати ћисобидаги маћсулот чиќаришни ћам аниќлаш зарур.
Ишлаб чиќариш чиќимларини аниќлаш. Суѓорма дећќончиликдаги моддий ва мећнат сарфлари суѓорилмайдиган дећќончиликдагига нисбатан анча каттадир. Сув чиќарилган ерларда ќишлоќ хўжалиги маћсулотлари ишлаб чиќаришга суѓориш тизимини ишлатиш, сув чиќариш ва бошќа агромелиорация тадбирлари билан боѓлиќ ќўшимча маблаѓлар сарфланади.
Суѓориладиган ерлардаги ишлаб чиќаришнинг жамлама чиќимлари хўжаликлараро давлат суѓориш тизими сарфлари ва ќишлоќ хўжалик корхонаси сарфларидан ташкил топади. Лекин ћозирги ваќтда суѓориладиган ерлардаги ишлаб чиќариш чиќимларига хўжаликлараро тизимларини ишлатиш сарфлари киритилмайди, чунки суѓориш суви сувни текин истеъмол ќиладиган хўжаликларга берилмоќда. Шунинг учун суѓориладиган ерларда маћсулотнинг ћаќиќатдаги таннархи кам бўлмоќда. Мелиорацияга йўналтирилган капитал ќўйилмаларни иќтисодий баћолаш учун ягона сув-мелиорация комплекси бўлган суѓориш тизимининг сув олишдан суѓоришгача барча эксплуатацион сарфларини ћисобга олиш керак. Мелиорацияланган ерлардаги чиќимлар (Цсум) ишлаб чиќариш технологияси ћисобга олинган ћолда мелиоратив (3мх) ва ќишлоќ хўжалик чиќимларига (Зсх) бўлинади. Мелиоратив чиќимлар, ўз навбатида, хўжаликлараро мелиорация тизимини ишлатиш сарфлари (3мх) ва ички хўжалик мелиорация тизимини ишлатиш сарфларидан (Звх) таркиб топади. Шундай ќилиб, суѓориш шароитидаги ишлаб чиќаришнинг тўла (жамлама) чиќимлари ќуйидагича таркиб топади:


Ц сўм=3мх+3вх+3сх.


Хўжаликлараро суѓориш тизимини ишлатиш сарфлари харажатлар сметаси бўйича аниќланади. Бу сарфларни хўжаликлар бўйича таќсимлаш берилган сув миќдорига мутаносиб равишда ўтказилади. Бунинг учун 1 м3 сувнинг таннархини билиш керак бўлади. Хўжалик ћисоби шароитида хўжаликлараро мелиорация чиќимлари суѓориш суви учун тўланадиган ћаќ кўринишида ифодаланади.
Суѓориш суви таннархи бўйича хўжаликлараро ишлатиш чиќимлари Змж миќдори ќуйидаги формула бўйича аниќланади:
,


бунда: С-суѓориш сувининг таннархи, сўм/м3;
Wбр ва Wнт-берилган суѓориш сувининг миќдори (брутто ва нетто), м3;
ФИКихш-ички хўжалик шаћобчасини фойдали иш коэффициенти.
Хўжалик ички суѓориш тизимини ишлатиш сарфлари харажатлар сметаси бўйича аниќланади. Бу харажатлар тегишли экинларга гектар-суѓориш ёки экиладиган майдонга мутаносиб тарзда киритилади.
Суѓорма дећќончиликдаги ишлаб чиќариш чиќимларининг катта ќисмини ќишлоќ хўжалик экинларини парвариш ќилиш ва суѓоришлар ўтказиш билан боѓлиќ сарфлар ташкил ќилади.
Ќишлоќ хўжалиги чиќимлари суѓориладиган ерларда ћам, лалмикор ерларда ћам ќишлоќ хўжалик экинлари етиштириш технологик жараёни билан боѓлиќдир. Бу гурућга тупроќни, экинларни экишга тайерлаш, экинлар парвариши, ћосилни йиѓиб олиш, уруѓликлар ва ўѓитлар ќиймати сарфлари, транспорт ва бошќа харажатлар киради.
Ќишлоќ хўжалик чиќимлари ва суѓоришлар сарфлари суммаси ишлов бериш технологик карталари асосида бевосита экинлар бўйича (ёки экинлар гурући бўйича) аниќланади. Бунда бевосита сарфларгина эмас, балки устама харажатлар ћам ћисобга олинади.
Ќўшимча ишлаб чиќариш сарфлари ( ) суѓорма дећќончиликда (Им) лалмикор (Иб) дећќончиликдагига нисбатан чиќимлар фарќи сифатида топилади.
,
Суѓориладиган ерлардаги айнан шу ќўшимча чиќимлар ќўшимча маћсулот олинишини шартлайди.
Ќишлоќ хўжалиги экинлари ялпи ћосили ва ишлаб чиќариш сарфлари тўѓрисидаги маълумотларга эга бўлган ћолда маћсулот таннархини ћисоблаб чиќиш мумкин.
Соф даромад, рентабеллик ва капитал ќўйилмалар ўзини-ўзи ќоплаш муддатини аниќлаш. Ќишлоќ хўжалигидаги соф даромад маћсулот таннархи билан уни ишлаб чиќариш ўртасидаги фарќ сифатида ћисоблаб чиќилади. Иќтисодий самарадорликни аниќлаш учун мелиорация ўтказилганидан кейинги ва унгача бўлган соф даромад суммасини ћисоблаб чиќиш керак бўлади.
Дчм=Цм-Им
Дчб=Цб-Иб
Мелиорация билан шартланган ќўшимча соф даромад ќуйидагини ташкил этади:

бунда: -мелиорациядан кейинги ќўшимча даромад, сўм;
-Мелиорациядан кейинги ќўшимча ялпи маћсулот; сўм;
-Мелиорацияга сарфланган ќўшимча жорий харажат; сўм.
Ишлаб чиќаришнинг пировард натижасини, соф даромад суммасини билган ћолда капитал ќўйилмалар рентабеллиги ва иќтисодий самарадорлиги даражаси ќўрсаткичларини аниќлаш мумкин.
Ишлаб чиќариш рентабеллиги даражасининг сарфлар самарадорлигини тавсифловчи даражаси ќуйидаги формула бўйича аниќланади:


,
,
бунда: Рм-мелиорациядан кейинги рентабеллик даражаси;
Рб-мелиорациядан олдинги рентабеллик даражаси.
Соф даромад миќдорини ва рентабеллик даражасини аниќлаш ћам экинлар умумий майдони бўйича, ћам алмашлаб экишнинг етакчи экинлари бўйича ўтказилади.
Мелиорациянинг халќ хўжалиги самарадорлигини баћолаш учун хўжаликнинг соф даромади билан бирга оборот солиѓи кўринишидаги марказлаштирилган соф даромаднинг мелиорацияланган ерлардаги ќишлоќ хўжалиги ишлаб чиќариши самарасига киритилган ќисмини ћам ћисобга олиш зарур. Мазкур ћолда соф даромад ўсишига оборот солиѓининг (Ноб) тегишли суммаси ќўшилади:
Дч+Ноб,


Оборот солиѓининг умумий суммаси маћсулот ялпи ћосили кўпайиши ва маћсулот турлари оборот солиѓи меъёрлари бўйича аниќланади.
Капитал ќўйилмаларнинг ўзини-ўзи ќоплаши муддати ишлаб чиќаришнинг экинлар ћосилдорлиги, маћсулот таннархи ва рентабеллиги бўйича лойића кўрсаткичларига эришилган йилга аниќланади. Ўзини-ўзи ќоплашнинг асосий муддати мелиорация ќурилишини амалга ошириш ва ерларни ќишлоќ хўжаликги йўли билан ўзлаштириш ваќтини ћисобга олмайди. Шунинг учун муваќќат лагларни ћисобга олган ћолда капитал ќўйилмаларнинг ўзини-ўзи ќоплашининг реал ёки тўла муддатини аниќлаш керак бўлади. Ќурилиш лаги ва ўзлаштириш лаги ерлар мелиорациясига капитал ќўйилмалар ўзини-ўзи ќоплашининг асосий муддатини узайтиради.
,
бунда: Лстр-ќурилиш лаги,
Лосв-ўзлаштириш лаги
Муваќќат лагларни аниќлаш учун капитал ќўйилмалар ва соф даромаднинг нисбий ќўрсаткичларидан фойдаланилади. Ќурилиш лагининг давомийлиги ќуйидаги формула бўйича аниќланади:


,
Бунда а12;….. аn-смета ќийматига фоизлардаги капитал ќўйилмаларнинг 1.2……..йил ќуришга мўлжалланган ќурилиш давомийлиги меъёрлари бўйича кўзда тутилган улуши;
n-ќурилишнинг меъёрий муддати, йиллар.
Ўзлаштириш лаги ўзлаштириш йилларида соф даромад жамлама чала олинишининг тўла ўзлаштириш йили соф даромадининг ћисобланадиган катталигига нисбати билан аниќланади.


,
бунда: Дч1; Дч2;……….Дчn-хўжаликнинг ўзлаштириш йили 1,2….n тўла ўзлаштириш йили ћисоби % ларидаги соф даромади.
Тармоќ инструкциясида кўрсатилишича, тўла ўзлаштириш йилига капитал ќўйилмалар ўзини-ўзи ќоплаши муддатининг ћисоби билан бирга сарфларни ќоплаш календарь муддати ћам ћисоблаб чиќилади. Ўзини-ўзи ќоплашнинг календарь муддатини аниќлаш 1000 гектарь ва ундан кўп майдонда гидромелиорация тизимлари ќурилиши лойићалари учун зарур ћисобланади.
Шунинг учун самарадорликнинг ћосилдорлик, соф даромад ва бошќа кўрсаткичлари лойића даражасигагина эмас, балки ўтиш даврига ћам аниќланади. Бунинг учун соф даромад миќдори ва ќопламаган капитал ќўйилмалар суммаси ерлар ўзлаштирилиши ћамда сарфлар ўзини-ўзи ќоплашининг бутун даврига йиллар бўйича динамикада аниќланади.

7.5. Гидромелиорация тизимларини реконструкциялаш иќтисодий самарадорлигини аниќлаш усуллари




Фан–техника тараќќиёти шароитида ишлаб турган мелиорация тизимлари ћолатини, уларни реконструкциялаш йўли билан таъминлаштириш зарурати туѓилади. Мелиорация тизимларини реконструкциялашга шаћобча ва иншоотларни тўла ёки ќисман ќайта кўриш кирадики, бу эса тизимнинг техника-иќтисодий кўрсаткичларини ошириш асосида ќишлоќ хўжалиги ишлаб чиќаришини кенгайтиришни таъминлайди.
Суѓориш тизимларини реконструкция ќилиш сув таъминотини яхшилашни, каналларда сув шимилишига ќарши тадбирларни амалга оширишни, суѓориладиган ерларда дренаж ќурилишини, ерларни капитал режалаштиришни, суѓориш техникасини такомиллаштиришни, ерлар мелиорация ћолатини яхшилашни ћамда янги ќурилишга нисбатан энг кам капитал ќўйилмалар билан суѓорма дећќончилик самарадорлигини анча ошириш имконини берадиган тадбирларни таъминлайди. Ишлаб турган объектларни ќайта ќуроллантириш ва реконструкция ќилишга катта устунлик берилмоќда. Мелиорацияга ажратиладиган капитал ќўйилмалар умумий суммасидан 70% гачаси ишлаб турган тизимларни реконструкция ќилишга йўналтириш тавсия этилади.
Мелиорация тизимларини реконструкция ќилишга капитал ќўйилмалар самарадорлиги умумий (мутлоќ) иќтисодий самарадорлик кўрсаткичи ёрдамида баћоланади. Реконструкциядан олинган самара реконструкциядан кейинги кўрсаткичларни ундан илгариги кўрсаткичлар билан таќќослаш йўли билан аниќланади.
Мелиорация тизими реконструкция ќилинаётганда мелиорацияланган ерларнинг бир ќисмини ќишлоќ хўжалигида фойдаланишдан чиќариш талаб этилса, бу ерлардан чала фойдаланилганлиги натижасида хўжаликлар кўрган зарар миќдори ћисобга олиниши керак. Бу ћолда реконструкциядан кейин олинган иќтисодий самара умумий суммасидан мелиорация тизими реконструкция ќилинган давридаги чала олинган соф даромадни чиќариб ташлаш керак бўлади.
Мелиорация тизимини реконструкция ќилиш айрим иншоотлар ва объектларни тугатишни талаб ќилганида уларнинг ќолдиќ ќиймати реконструкция ќилишга капитал ќўйилмаларга ќўшиш керак.
Суѓориш тизимини техника жићатдан такомиллаштиришга капитал ќўйилмалар иќтисодий самарадорлигини аниќлашда ќуйидагилардан олинган айрим самаралардан таркиб топадиган жамлама самарани ћисобга олиш керак:
-ердан фойдаланиш коэффициентини(ЕФК) ошириш ћисобига суѓориладиган майдонни кенгайтириш, тармоќ ФИК ни ошириш ћисобига суѓориш суви йўќотилишини камайтириш;
-каналларни тозалашдаги ишлар сермећнатлигини камайтириш;
-тизим ва бошќа объектлар гидротехника иншоотлари хизмат ќилиш муддатини кўпайтириш.
Суѓориш тизимини техника жићатдан такомиллаштиришга капитал ќўйилмалар иќтисодий самарадорлигини аниќлаш учун ќуйидагиларни аниќлаш зарур:
-тизимни такомиллаштиришнинг айрим йўналишлари бўйича реконструкция ќилишдан олинган самара;
-жамлама (йиѓинди) йиллик самара;
-жамлама йиллик самара бўйича реконструкция ќилишга капитал ќўйилмалар ўзини-ўзи ќоплаши муддати.
Суѓориш тизимларини такомиллаштириш айрим йўналишлари бўйича реконструкция ќилишидан олинган самарани аниќлаш.
А) ЕФК ни ошириш ћисобига суѓориладиган ерлар майдонини кенгайтиришдан олинган самара, тизим ЕФК реконструкциядан кейин ќуйидагиларни ташкил этади:
Wp=W+W,
бунда: Wр-реконструкциягача бўлган тизимнинг ЕФК;
W-реконструкция натижасини ЕФК нинг ўсиши.
Суѓориладиган ерлар майдони (нетто) тизим реконструкция ќилингандан сўнг ќуйидагича аниќланади:
Fнт р = Fбр – Wр,

бунда: Fнт р – реконструкциядан сўнг суѓориладиган нетто майдон, га;


Fбр – суѓориладиган брутто майдон, га
Суѓориладиган майдон ўсиши (нетто) тизим реконструкцияланиши натижасида ќуйидагини ташкил этади:
Fнт р = Fнт р – Fнт,

бунда: Fнт – реконструкциягача бўлган суѓориладиган нетто майдон. га



Download 0,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish