Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Фойдаланилган адабиётлар: 
1. Лурье А.Б. Статистическая динамика сельскохозяйственных 
агрегатов.-М.: Колос, 1981.-382 с. 
2. Евланов Л.Г. Контроль динамических систем.-М., 1979. 
3. Тихонов В.И. Выбор случайных процессов.-М., 1970. 
 
 
 
5.2. Мавзу: Қишлоқ хўжалиги соҳасидаги технологик 
жараёнларнинг тасодифийлиги, улардан фойдаланиш 
самарадорлигини оширишнинг назарий асослари. 
 
 
Режа: 
1.Агрегатларнинг ўз функционал бажариш қобилиятларининг пасайиш 
сабаблари, уни барқарорлаштириш шартлари. 
2. Технологик жараёнларнинг тасодифийлиги, четга чиқиш кўрсаткичларини 
баҳолаш услуби. 
Умуман янги техникаларни ва қисман қишлоқ хўжалик 
техникаларни ишлаб чиқишдаги асосий услубият йўналишларидан 
бири илмий чамалаш (прогноз қилиш) ҳисобланади. 

---

180
Илмий-техник чамалаш, баҳолаш (характеристикаларининг 
параметрларини) техниканинг ҳаракатланиш чоғида хоҳлаган 
(ходисанинг) 
жараёнини 
олдиндан 
баҳолаш 
тушинилади. 
Чамалашдаги асосий мақсад қўйилган у ёки бу вазифалардан 
(технологик, энергетик, эксплуатацион, таъмирлаш, тиклаш, 
иқтисодий бошқариш тизими ва бошқалардан) максимал фойда 
олиш учун машина ёки агрегатнинг оптимал тарзда ўзгариш 
характеристикаларини ва параметрларини ёки ишлаш режимларини 
аниқлашдир. Қайд этилган масалаларнинг амалда муваффаққиятли 
бажарилиши, 
машиналар 
ёки 
технологик 
жараёнларнинг 
ишончлигини, самарали ишлай олиш қобилиятини белгилайди.
Илмий техник чамалаш вазифаларини ҳал қилишда ишлай олиш 
қобилияти самарадорлигини баҳолаш мезонларини белгилашда, 
улардан нормал фойдаланиш шароитларини динамик тизим 
сифатидаги машинанинг (агрегатнинг машиналар комплексининг 
бошқариш тизимининг) математик моделисиз аниқлаб бўлмайди. 
Бундан олдинги маърузада асосан қишлоқ хўжалик агрегатларининг 
ишлаш 
пайтларидаги 
кечадиган 
технологик 
жараённинг 
тасодифийлигини ҳисобга олган ҳолдаги математик моделлари 
кўриб чиқилган эди. Ҳар қандай агрегатнинг ишлаш жараёнидаги 
чиқиш кўрсаткичи, технологик, энергетик, эксплуатацион ва 
техник-иқтисодий кўрсаткичларидан иборат эканлиги сабабли 
уларнинг статистик кўрсаткичларини аниқлаш вазифаси келиб 
чиқади. Бундай баҳолашлар ёрдамида бажарилаётган технологик 
жараёнларнинг сифат кўрсаткичларини ўрганишимиз мумкин. Бу 
каби баҳолашлар агрегатнинг ўз функционал ёки бошқариш 
тизимининг 
вазифасини, 
бажарилаётган 
иш 
жараёнининг 
ишончлилигини, самарадорлигини комплекс аниқлашга имкон 
беради. Замонавий бошқариш назариясига биноан [9], сифат 
кўрсаткичи 
берилган 
шароитларда 
қўйилган 
вазифанинг 
муваффаққиятли бажарилиши билан характерланади. Булар 
таркибига самарадорлик, ишончлилик, аниқлилик даражаси ва 
бошқа хусусиятлар киради.
Агрегатнинг (унинг ишлаш жараёнини бошқариш тизимининг) 
ўз функционал қобилиятини бажариш даражасини баҳолаш учун 
чиқиш вектор функцияси

нинг қандай ишлаш керак эканлигини 
кўрсатувчи бирорта 

 
 
  
t
t
t
um
u
u
u





,...,
,
2
1
функциядан 
оғиши даражасини ўрганиш ёрдамида аниқлашимиз мумкин. 

---

181
Шундай қилиб 

функциясининг 
u

даги қиймати агротехник ёки 
бошқа талабларга нисбатан оғиш чегарларнини, тадқиқот 
қилинаётган техник объектнинг хатолик даражасини ифодалайди. 
Бу оғиш ҳолатларнинг умумий кўринишини қуйидагича 
ифодалашимиз мумкин: 
  
 
  
t
E
t
E
t
E
E
m
n
u
,...,
,...






.
Бунда функция Y ни бирорта идеал агрегатнинг агротехник, 
эксплуатацион, техник иқтисодий ва бошқа талабларга мос хатосиз 
(E=0) бажарилишини таъминлайдиган идеал агрегат каби 
қарашимиз мумкин. Ҳар бир реал агрегат ёки технологик жараёни 
учун рухсат этиладиган оғишга мос Е лар даражаси олдиндан 
берилиши ҳам мумкин, яъни: 
р



. 
(1) 
Ёки алоҳида вектор Е компоненти учун
 
 
p
j
j
t
t



.
(2) 
Бу шарт ўз физик моҳиятига кўра, агрегатнинг технологик 
ишончлилигини аниқлайди.