Ўзбекистон республикаси қишлоқ ХЎжалиги вазирлиги

1.2.Қишлоқ хўжалигида суғурталаш тизимини ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари ва унга таъсир этувчи омиллар таснифи.
Суғурта аграр соҳани барқарор ривожланишини таъминлаш борасида амалга оширилаётган турли чоралар ичида алоҳида аҳамиятга молик кучли молиявий дастаклардан биридир. Бозор инфратузилмасининг мухим бўғини ҳисобланган суғурта тизимини ривожлантирмасдан туриб иқтисодиётни бароқарорлигини таъминлаш мумкин эмас, шунинг учун қишлоқ хўжалиги корхоналарининг барқарорлиги кўп жиҳатдан суғурта тизимини нечоғлик ривожланганлиги билан чамбарчас боғлиқ, яъни уларга бозор шароитида эҳтиёжларига қараб барча зарур хизматларини кўрсата оладиган замонавий суғурта хизматларини кенг ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга. Чунки, қишлоқ хўжалигида корхоналари фаолияти самарадорлигига об-ҳавонинг кескин ўзгариши билан ҳар-хил табиий офатлар натижасида етказилган зарар бевосита таъсир этади. Шу билан бирга аграр соҳа мустақил фаолият тури сифатида бошқа соҳаларга нисбатан алоҳида хусусиятларга эгалиги, яъни унинг табиий-иқлим шароитларига, экологияга, агротехник тадбирларнинг мавсумийлигига, техноген таъсирларнинг мунтазам ортиб бораётганлиги ва бошқа кўплаб омилларга тўғридан-тўғри узвий равишда боғлиқлиги суғурта муносабатларини жорий қилиш жараёнларида ушбу хусусиятларни ҳисобга олишни такозо этади. Айтиш жоизки, қишлоқ хўжалиги соҳаси юқорида айтиб ўтилган табиий-иқлим шароитлари ва кучли табиат ҳодисаларининг доимий таъсири остида бўлади, яъни аграр соҳа иқтисодиётнинг муҳим лекин шу билан бирга энг хатарли соҳаси десак муболаға бўлмайди. Қолаверса, қишлоқ хўжалигида фаолият олиб бориш юқори даражада хатарга эга эканлиги уни жуда ҳаражатли соҳага айлантирмоқда.
Шу боисдан, ҳозирги кунда қишлоқ хўжалигида қандай ҳавф-хатарлар мавжудлигини аниқлаш ва уларни туркумлаш орқали бир тизимга келтириш ҳам назарий ва ҳам амалий аҳамият касб этади. Қишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб, кўплаб хавф-хатарлар мавжудки, вақт ўтиши, ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитлар ўзгариб бориши, жамият ривожланиши билан ушбу ҳавф-хатарлар ҳам ўзгариб боради. Шу боисдан, уларни белгилари бўйича синфлаштирган ҳолда бир тизимга келтириш нафақат илмий ва назарий, балки амалий аҳамият касб этади. Ушбу йўналишда бир қатор олимлар томонидан илмий изланишлар олиб борилган, жумладан Россиялик олима Т.В.Шумилина қишлоқ хўжалигидаги хавф-хатарларни табиий, геологик, ижтимоий, технологияларни эскириши билан боғлиқ хатарларга синфлаштирган. Улар ичида ахборотлар тизими билан боғлиқ хавф-ҳатарларни алоҳида ажратган холда изоҳлаб ўтган. Унинг фикрича етарли ахборотга эга бўлмаслик натижасида ишлаб чиқаришда нотўғри қарорлар қабул қилиш орқасидан катта зарарлар келиши мумкин деб ҳисоблайди Бундан ташқари хавф –хзатарларни қишлоқ хўжалиги корхонаси томонидан бошқариладиган бошқарилмайдиган ва қисман бошқариладиган гуруҳларга ажартишни таклиф килади²⁴.
Д.Н.Баймирзаевнинг фикрича “Табиий иқлим шароитларига нисбатан юқори даражадаги қарамлик қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришидаги хатарларни бошқаришда суғурта ва суғурта тизими имкониятларидан кенг тарзда фойдаланиш заруриятини юзага келтиради.
Суғурта тармоқда янги технологиялардан фойдаланиш билан боғлиқ хатарлар, кредит ресурсларидан фойдаланишдаги хатарлар, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини биржа тизими (спот, форвард, фьючерс) орқали сотиш давомида юзага келувчи хатарларни самарали бошқариш имконини беради”²⁵.
А.Ядгаровнинг фикрича қишлоқ хўжалигидаги мавжуд ҳавф-хатарларни табиий, биологик, экологик ва тадбиркорлик йўлида учрайдиган хавф- хатарларга, шунингдек, форс-мажор холатларида учрайдиган хавф-хатарларга туркумлаш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайди²⁶.
Шуларни ҳисобга олиб, қишлоқ хўжалигида глобал иқлим ўзгаришлари оқибатидан юзага келаётган ва тобора кучайиб бораётган ҳавф-хатарлар турларини аниқлаш ва уларни самарали суғурталаш усуллари жорий этиш лозим бўлади. Қишлоқ хўжалигида бозор муноасабтлари барқарорлашуви натижасида агробизнесни кенг ривожланишига имкониятлар яратиб берилмоқда. Шу билан бирга агробизнес фаолияти билан боғлиқ бўлган ҳавф-хатарнинг янги турларини пайдо бўлишига олиб келмоқда. Бу эса яна суғурта тизимини мунтазам равишда такомиллаштириб боришни тақозо қилади. Бизнинг фикримизча қишлоқ хўжалигида содир бўлаётган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда суғурталаниши лозим бўлган хавф-ҳатарларни табиий-иқлим, геологик, биологик, экологик, ижтимоий, молиявий хавф-хатаралардан ташқари, агробизнес фаолияти билан боғлиқ бўлган ҳавф-хатарга туркумлаш мақсадга мувофиқ бўлади (1.3-расм).
Буларга: ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун сарфланган маблағларни кайтмаслиги ҳавфи, моддий-техник ресурсларни ўз вақтида етказиб берилмаганлиги учун зарар, бозорда маҳсулотга бўлган талаб ва нархларни кескин тушиб кетиши хавф-хатари, инновацион технологияни жорий этишдан кўзланган фойдани ола олмаслик ҳавфи, ва инновацион янгиликка мулкий хуқуқнинг бузилишини (ўғирланган ҳолда нусха кўчириш) хавф-хатари ва бошқалар.
Айниқса, ер-сув ресурлари чекланганлиги шароитида аҳолини озиқ овқатга бўлган эҳтиёжини кондириш факатгина фан ютуқларини, инновациион ишланмаларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш орқалигина эришилиши мумкин бўлади. Бунда қишлоқ хўжалигига инновацион фаолликни ошириииш учун суғуртанинг рағбатлантирувчи усулларини ҳам кенг жорий этишни такозо қилмоқда. Бунда инновацион технлогияларни жорий этиш жараёнидаги хавфларни суғурталаш амалиётига ўтиш лозим. Жумладан: инновацион технлогияни жорий қилиш натижасида маҳсулотларни зарарланиши ёки йўқотилишини суғурталаш; ягона наъмунада яратилган инновацион ускунанинг зарарланиши ёки йўқотилишни суғурталаш ва бошқалар.
Бундан ташқари қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан аграр соҳа учун зарур бўлган саноат маҳсулотлари нарҳлар ўртасидаги номутаносибли, айрим моддий-техник ресурслар етказиб берувчиларнинг якка хокимлиги ва бошқа сабаблар туфайли қишлоқ хўжалиги корхоналари томонидан уларни ўз вақтида сотиб ололмасликлари натижасида ишлаб чиқаришда зарар кўришларига олиб келмоқда. Умуман олганда қишлоқ хўжалигида юқорида келтирилганлардан ташқари яна жуда кўплаб хатарлар мавжуд, жумладан: маҳсулот ташиш ва сақлашдаги йўқотишлар, молиявий таъминотнинг етарли эмаслиги, агротехник муддатларни кечикиши, технологик интизомга