Њзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги

 
 
 
1-mavzu 
 «MEHNAT HUQUQI» TUSHUNCHASI, PREDMETI, 
METODLARI, VAZIFALARI VA TIZIMI 
1. «Mehnat huquqi» tushunchasi va predmeti
O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat bo‘lib, xalqaro huquq 
subyekti sifatida tan olindi. Hozirgi taraqqiyot bosqichida respublikamiz 
davlat suverenitetini mustahkamlash, mavjud iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va 
madaniy muammolarni hal etish, porloq istiqbolga erishish jamiyatimiz 
hayotining asosiy mazmuni bo‘lib qolmoqda. Mustaqillikni mustah-
kamlash esa mamlakatimizda demokratik huquqiy davlatning barpo 
etilishiga bog‘liq.
O‘zbekiston bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tar ekan, 
uning davlat qurilishi va iqtisodiyotni isloh qilish dasturining muhim 
qoidalaridan biri qonunlarning ustuvorligini ta’minlash, qonuniylik va 
huquq-tartibotni mustahkamlashdir. Busiz demokratik-huquqiy davlat 
qurib bo‘lmaydi. 
Hozirgi kunda suveren davlatimizda juda ko‘p o‘zgarishlar ro‘y 
bermoqda. Birinchi Konstitutsiya va ko‘pgina qonunlar qabul qilindi. 
Respublikamizda qonunlarni amalga oshirish uchun fuqarolarning huquqiy 
ongini oshirish, huquqiy madaniyati va mafkurasini yuksaltirish zarur. Ana 
shular amalga oshsagina, fuqarolar qonundan «chetga chiqmaydigan» 
bo‘ladilar. 
Biz respublikamiz mehnatkashlari, ayniqsa yosh avlod huquqiy bi-
limining saviyasini yuqori darajaga ko‘tarish bilan qonun buzilishlari, 
adolatsizliklar, jinoyatlarning oldini olamiz. Qonunlarga rioya etishimiz, 
ularni hurmat qilishimiz oilamizni, davlatimizni mustahkamlashga asos 
bo‘ladi. Zero, har bir fuqaro iqtisodiy va siyosiy islohotlar o‘tkazish 
davrida qayerda ishlamasin, xizmat qilmasin, o‘qimasin, har qadamda 
huquqiy bilimlarga ehtiyoj sezadi. 
Endi o‘rganmoqchi bo‘layotganimiz yangi huquqiy fan – mehnat hu-
quqiga to‘xtalsak. Ma’lumki, respublikadagi mehnatga oid qonunlar 
barcha huquqlarimiz kabi ziddiyatli yo‘lni bosib o‘tdi. Sobiq Ittifoq 
davrida mehnat huquqiga ma’muriy-buyruqbozlik tizimining hukmronligi 
joriy etilishi natijasida salbiy jarayonlarning ta’siri kuchaydi. Mehnat 
5

---

munosabatlarini markazdan turib qat’iy ravishda boshqarish vujudga keldi 
va huquqiy kafolatdan voz kechildi. 60-yillarning o‘rtalarida «qisman 
ijobiy silkinish» ro‘y berdi, ammo u keyinchalik o‘z rivojini topa olmadi. 
Respublika davlat mustaqilligiga erishib, bozor munosabatlarini 
shakllantirish boshlangach, mehnat qonunlari hozirgi kun talablaridan 
keskin orqada qolayotganligi ma’lum bo‘lib qoldi. Mehnat qonunlarining 
mehnatni tashkil etish va mulkchilik shakllari bilan nomuvofiqligi, mehnat 
uchun haqiqiy haq to‘lash ta’minlanmaganligi, mehnatga haq to‘lash 
mezonining yo‘qligi, mehnatkashlarni ijtimoiy muhofaza qilish 
darajasining pastligi, ishlab chiqarish va ijtimoiy kafolat muvozanatining 
buzilishi, mehnatkashlar manfaatlarini muhofaza qilish mexanizmlarining 
zaifligi jamiyat oldida turgan vazifalarni hal qilishda to‘siq bo‘lib turdi. Bu 
Respublika Oliy Kengashining o‘n ikkinchi chaqiriq 12-sessiyasi (1993 yil 
6–7 may) qarorlarida ta’kidlanganidek, mehnat qonunini isloh qilish zarur-
ligini taqozo qildi. 
Mehnat huquqi huquqshunoslik fanlari orasida yetakchi o‘rin tutadi. U 
mehnat bozori faoliyati natijasida yuzaga keladigan yollanma mehnatni 
qo‘llash va undan foydalanishni tashkil etish oqibatida paydo bo‘ladigan 
ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Demak, mehnat huquqi deb 
mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar, muassasalar, tash-
kilotlarda, shuningdek ayrim fuqarolar ixtiyorida mehnat shartnomasi 
bo‘yicha ishlayotgan jismoniy shaxslarning mehnatga oid munosabatlarini 
tartibga solib turuvchi huquq tarmog‘iga aytiladi. 
Yuqoridagi ta’rifdan ko‘rinadiki, mehnat huquqining predmeti, eng 
avvalo, mehnat munosabatlari hisoblanadi. 
Mehnat munosabatlarining ikki turi mavjud: 
1)
mehnat shartnomasi (kontrakt) asosida yuzaga keladigan muno-
sabatlar; 
2)
jamoa xo‘jaligida yoki boshqa bir kooperativda a’zolikka asos-
langan mehnat munosabatlari.
Mehnat huquqi mehnat shartnomasi (kontrakt) asosida yuzaga ke-
ladigan mehnat munosabatlarini tartibga solib turadi. Kooperativ, shu 
jumladan jamoa xo‘jaliklariga doir ikkinchi tur mehnat munosabatlari 
tegishli qonunlar bilan tartibga solinadi. Mehnat huquqi yaqin 
vaqtlargacha faqat davlat korxona, muassasa va tashkilotlarida mehnat 
qilayotgan ishchi va xizmatchilarning mehnat munosabatlarini tartibga 
solib turardi. Endilikda davlat korxonalari va shirkat (jamoa) hamda 
xususiy mulkka asoslangan korxonalarda mehnat shartnomasi bo‘yicha 
6

---

ishlayotgan har bir xodimning mehnat munosabatlarini tartibga solish 
mehnat huquqining predmeti hisoblanadi. 
Har bir huquq sohasining o‘z predmeti va metodi mavjud. Huquq 
predmeti deb kishilik jamiyatidagi mazmunan bir xil bo‘lgan ijtimoiy 
munosabatlarni tartibga solib turuvchi huquq normasining yig‘indisiga 
aytiladi. Metod deganda, huquq normalari orqali tartibga solinayotgan 
munosabatlarni qay tarzda amalga oshirish metodlari tushuniladi. 
Demak, huquq predmeti ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib 
turuvchi tarmoq huquq normalariga bo‘linsa, metod esa shu huquq 
normalari qaysi metodlar orqali o‘z maqsadiga erishishini belgilab beradi. 
Shundan kelib chiqqan holda, aytish mumkinki, mehnat huquqi ham 
ijtimoiy munosabatlarning bir bo‘lagi, ya’ni mehnat munosabatlarini 
tartibga soladi. 
Mehnat ijtimoiy boylik manbai hisoblanadi. Chunki jami moddiy va 
madaniy boyliklar inson mehnati bilan yaratiladi. Mehnat jismoniy va 
aqliy kuch-quvvatning sarflanishi emas, balki fuqarolarning ijtimoiy 
foydali faoliyatidir. 
Mehnat insonning tashqi dunyo predmetlariga ta’sir o‘tkazish vositasi 
sifatida har bir fuqaroning faoliyatida namoyon bo‘ladi. Bu jarayon turli 
ijtimoiy munosabatlarni qamrab olsa-da, hammasi ham mehnat huquqiga 
taalluqli bo‘lavermaydi. Masalan, mualliflik huquqi, pudrat, topshiriq 
shartnomalari, yuk tashish shartnomasi mehnat bilan bog‘liq bo‘lsa-da, 
aslida fuqarolik huquqining predmeti hisoblanadi. 
Shunday qilib, mehnat huquqining predmeti deb ijtimoiy mehnat 
munosabatlarida mehnat kuchlari bilan ishlab chiqarishning bevosita 
bog‘lanish jarayoni va shu jarayonga ko‘maklashuvchi mehnat huquqiy 
munosabatlari yig‘indisiga aytiladi. Mehnat huquqining metodi deganda, 
mehnat huquqi munosabatlari qatnashchilarining ongiga, xulq-atvoriga 
davlat tomonidan huquq normalari orqali ta’sir ko‘rsatish metodlari va 
ushbu huquq normalarining qay darajada maqsadga erishishi tushuniladi. 
Ular quyidagi metodlar: 
a) mehnat munosabati tomonlarining huquqiy tengligini ta’minlash 
bilan birga, xodimlarni korxona, muassasa, tashkilot ma’muriyatiga 
bo‘ysundirish; 
b) mehnat munosabatlarini qonunlar yo‘l qo‘ygan hollarda, kontrakt 
asosida tartibga solish; 
d) mehnat sharoitini yaxshilashda, mehnatni muhofaza qilishda, xo-
dimlarning manfaatlarini himoya qilishda mehnat jamoasi va kasaba 
uyushmalarining qatnashishiga imkon yaratish va h. k. 
7

---

Ushbu metodlarni qo‘llashda mehnat huquqiy munosabati qatnash-
chilarining ongiga ta’sir ko‘rsatib, huquqiy harakatlarni sodir etishga 
majburlaydi yoki ularni cheklaydi. Misol uchun, xodimlar ish vaqtidan 
tashqari yoki tunda ishlatilganda, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat 
kodeksining 157, 158-moddalariga ko‘ra ish beruvchidan oshirilgan 
miqdorda haq to‘lashni talab qiladilar. Yoki yana bir misol, agarda 
korxonalar mehnatni muhofaza qilish talablariga javob bermasa, 
O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 6 maydagi «Mehnatni muhofaza 
qilish to‘g‘risida»gi qonunining 9-moddasiga binoan ularning ishlashiga 
ruxsat etilmaydi. Demak, mehnat huquqi deb huquq normalari orqali 
tartibga solinuvchi ijtimoiy mehnat munosabatlariga aytiladi. 
Huquqning boshqa sohalari singari mehnat huquqining ham obyekti 
va subyekti mavjud. Mehnat huquqining obyekti ijtimoiy mehnat 
munosabatlaridir. Mehnat huquqining subyekti bir tomondan fuqarolar, 
ikkinchi tomondan esa ish beruvchilar, ya’ni korxona, muassasa va 
tashkilotlar hisoblanadi. Mehnat huquqining subyekti bo‘lishi uchun har 
ikki tomon ham huquq va muomala layoqatiga ega bo‘lishlari kerak. 
Mehnat huquqiy layoqati deganda, shaxsning huquqi va majburiyatlari 
tushuniladi. Huquq layoqati inson tug‘ilishi bilan vujudga kelib, u vafot 
etgandan keyin tamom bo‘ladi (yashash, turar joyga ega bo‘lish, meros 
olish, tibbiy yordam olish, ta’lim olish va h. k.). 
Muomala layoqati fuqarolarning o‘z harakatlari bilan o‘ziga huquq va 
burchlarni tug‘dirishidir. Ba’zida muomala layoqatini qonunga asoslangan 
holda, ma’lum huquqiy oqibatlar bilan bog‘lanadigan harakatlar qilish 
layoqati deb ham ta’riflash mumkin. Muomala layoqati fuqarolarda 
qisman 16 yoshdan, to‘laligicha 18 yoshdan vujudga keladi. Mehnat 
huquqida esa fuqarolarning huquqiy layoqati 16 yoshga to‘lgandan so‘ng 
boshlanadi. 
Mehnat huquqi subyektlari ta’kidlanganidek, ish beruvchilar, ya’ni 
korxona, muassasa, tashkilotlar hisoblanadi. Shu o‘rinda mehnat 
huquqining mehnat bilan bog‘liq boshqa huquqlardan farqini aytib o‘tish 
joiz. Avvalo, shuni aytish kerakki, mehnat huquqining ba’zi belgilari 
fuqarolik huquqida ham uchraydi, ammo ular o‘rtasidagi farq anchagina. 
Mehnat huquqiy munosabatlarida, birinchidan, xodimlar korxona mehnat 
jamoasi tarkibiga kiradi, ikkinchidan, xodimlar mehnat jarayonida 
o‘rnatilgan qoidalarga, ya’ni ish kun tartibiga rioya qiladilar, uchinchidan, 
ichki mehnat kun tartibi buzilganda xodimlarga nisbatan intizomiy jazo 
choralari qo‘llaniladi. 
8

---

Fuqarolik huquqida esa munosabatlar faqat shartnoma asosida 
o‘rnatiladi, tomonlar teng huquqlidir, shartnoma shartlari buzilganda 
shartnoma umuman to‘xtatiladi yoki yetkazilgan zarar undirib olinadi. 
Mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi ma’muriy va qishloq xo‘jalik 
huquqlari ham mehnat huquqidan o‘z predmeti va metodiga ko‘ra farq 
qiladi. Ularning o‘rtasidagi farqlar mehnat huquqining maxsus qismida 
o‘rganiladi. 
Mehnat huquqining predmetini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar 
tizimi mehnatga oid munosabatlardan tashqari, ular bilan muayyan tarzda 
bog‘langan boshqa munosabatlarni ham o‘z ichiga oladi. Bu munosabatlar 
mehnat munosabatlaridan oldinroq yoki ular bilan bir vaqtda yoxud 
mehnat munosabatlaridan keyin vujudga kelishi mumkin. Ular quyidagilar: 
1)
tashkiliy-boshqaruv munosabatlari; 
2)
ishga joylashtirishga oid munosabatlar; 
3)
kasbga tayyorlash va malaka oshirishga oid munosabatlar; 
4)
mehnat muhofazasi va mehnat qonunlariga rioya etishni nazorat 
qilishga oid munosabatlar; 
5)
mehnat nizolarini hal etishga oid munosabatlar; 
6)
mehnat munosabatlaridan kelib chiquvchi protsessual munosa-
batlar.