Њзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги

3. Mehnat nizolarini sudda ko‘rib chiqish tartibi 
Mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarga 
doir ishlar fuqarolik sudi ishlarini yuritishning umumiy qoidalari, ya’ni 
da’vo ishlarini yuritish tartibida ko‘riladi. 
Bunday turkumdagi fuqarolik ishlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega. 
Bu xususiyatlar nizoli moddiy-huquqiy munosabatlarga xos bo‘lib, faqat 
moddiy huquq, ya’ni mehnat huquqi normalarida emas, balki fuqarolik 
protsessual huquq normalarida ham nazarda tutilgan. Bu xususiyatlar 
sudyalar tomonidan mehnat ishlari bo‘yicha da’vo arizalarini qabul 
qilishda, sud majlisida ko‘rish uchun ularni tayyorlashda va ish 
yuritishning keyingi boshqa bosqichlarida ham e’tiborga olinishi kerak. 
Quyidagilar mehnat nizosini ko‘rishni so‘rab sudga murojaat qilish 
huquqiga egadirlar: 
1)
xodim, kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik or-
gani; 
2)
mehnatning huquq bo‘yicha inspektori; 
3)
ish beruvchi, xodim tomonidan yetkazilgan zararni qoplash haqi-
dagi nizolar bo‘yicha mehnat nizolari komissiyasining qaroriga rozi 
bo‘lmagan taqdirda; 
4)
prokuror. 
Sudya bunday ishlar bo‘yicha arizalarni qabul qilishda O‘zbekiston 
Respublikasi Fuqarolik-protsessual kodeksi (FPK)ning 31 va 239-
moddalarida nazarda tutilgan umumiy qoidaga amal qilib, shunday 
ishlarning sudga taalluqli yoki taalluqli emasligini belgilashi lozim. 
Mehnat huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizoli ishlarning 
sudga taalluqli yoki taalluqli emasligi O‘zbekiston Respublikasi Oliy 
sudining 1998 yil 17 apreldagi Plenumining qarorida ko‘rsatib o‘tilgan. 
Nizoning predmetiga va ishda qatnashuvchi subyektlarga qarab, meh-
nat huquqi normalarida bunday ishni hal qilishning har xil tartibi 
belgilangan. 
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 260-moddasida ko‘r-
satilganidek, xodim mehnat nizolari bo‘yicha mehnat nizolari ko-
missiyasiga yoki bevosita sudga murojaat etishga haqli. Mehnat ko-
deksining 269-moddasiga ko‘ra, xodim o‘z xohishiga bilan quyidagi hol-
larda mehnat nizosini hal qilish uchun mehnat nizolari komissiyalariga 
murojaat etmasdan, bevosita tumanlararo, tuman (shahar) sudlariga ariza 
bilan murojaat qilishga haqli: 
1)
agar xodimning ish joyida mehnat nizolari komissiyasi tuzilmagan 
bo‘lsa; 
138

---

2)
ular mehnat shartnomasini bekor qilish asoslaridan qat’i nazar, 
ishga tiklash, mehnat shartnomasini bekor qilish vaqti va asoslari ta’rifini 
o‘zgartirish to‘g‘risida, majburiy progul yoki kam haq to‘lanadigan ishni 
bajargan vaqt uchun haq to‘lashga doir bo‘lsa; 
3)
ish beruvchiga yetkazilgan moddiy zararni xodimdan undirib olish 
haqida bo‘lsa; 
4)
mehnat nizolari mehnat vazifalarini bajarayotganda xodimning 
sog‘lig‘iga shikast yetkazilgani oqibatida, shu jumladan ma’naviy yoki 
uning mol-mulkiga yetkazilgan zararning ish beruvchi tomonidan 
to‘lanishi haqida bo‘lsa; 
5)
Mehnat kodeksi 78-moddasining 2-qismida nazarda tutilganidek, 
ishga qabul qilish rad etilganligi haqida bo‘lsa; 
6)
ish beruvchi va kasaba uyushma qo‘mitasi yoki xodimlarning 
boshqa vakillik organlari bilan oldindan kelishib, hal etilgan masalalar 
yuzasidan kelib chiqqan, shuningdek boshqa korxonalardan o‘tkazish 
tartibida ishga taklif etilgan shaxslarni ishga qabul qilishni rad etish, 
bandlik hisobidan ishga yuborilgan 18 yoshga to‘lmagan shaxslarni, 
nogironlarni, homilador va 3 yoshga to‘lmagan bolasi bor ayollarni, 14 
yoshga to‘lmagan bolasi bor (16 yoshga to‘lmagan nogiron bolasi bor) 
onalarni, qonunga muvofiq, mehnat shartnomasi tuzishi shart bo‘lgan 
boshqa shaxslarni ishga qabul qilishni rad etganlik to‘g‘risidagi nizolar 
bo‘yicha. 
Mehnat kodeksi 269-moddasining 1-qismida sanab o‘tilgan mehnat 
nizolaridan boshqa nizolar ham xodimning xohishiga ko‘ra bevosita 
tumanlararo va tuman (shahar) sudlarida ko‘riladi. 
Qonunlar mehnat nizosi mehnat nizolari komissiyasida ko‘rilmagan 
degan vaj bilan xodimning arizasini ko‘rib chiqishni sudda rad etilishiga 
yo‘l qo‘ymaydi. Mehnat nizolarini tumanlararo, tuman (shahar) sudlarida 
ko‘rish tartibi O‘zbekiston Respublikasining Mehnat va Fuqarolik-
protsessual kodekslari hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi 
Plenumining «Sudlar tomonidan mehnat shartnomasi (kontrakt)ni tuzish, 
o‘zgartirish va bekor qilishni tartibga soluvchi qonunlarning qo‘llanishi 
haqida»gi 1998 yil 17 aprel qarorida belgilab berilgan.
Da’vo arizasini qabul qilishni rad etish va mehnat ishi bo‘yicha 
qo‘zg‘atilgan ishning bekor qilinishi FPKning 152 va 160-moddalarida 
nazarda tutilgan barcha asoslar bo‘yicha amalga oshiriladi. Da’vo arizasi 
FPKning 145-moddasida ko‘rsatilganidek, javobgarning yashab turgan 
joyidagi sudga beriladi.
139

---

Xodimlar mehnat haqini undirish va mehnat munosabatlaridan kelib 
chiqadigan boshqa talablar to‘g‘risidagi da’volar yuzasidan davlat 
daromadlariga sud xarajatlarini hamda davlat bojini to‘lashdan ozod 
qilinadilar. Bunday talablar qanoatlantirilganida, sud xarajatlari da’voning 
qanoatlantirilgan qismiga nisbatan javobgardan undiriladi. Agar da’vo 
talablari rad etilsa, sud xarajatlari davlat hisobiga o‘tkaziladi. Bu mehnat 
huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan ishlarga xos xususiyatlardir. 
Sudga, avvalo, mehnat nizolarini ko‘rish komissiyasida ko‘rilgan nizo 
bo‘yicha ariza tushsa, unda sud bu masala bo‘yicha mehnat nizolarini 
ko‘rish komissiyasi majlisi bayonnomasining ko‘chirmasi topshirilishini 
talab qilishi lozim. Mehnat huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan 
nizoli ishlarning protsessual xususiyatlaridan biri unda boshqa fuqarolik 
ishlariga nisbatan qisqa muddat belgilanganidir. 
Mehnat nizosini hal qilishni so‘rab sudga yoki mehnat nizolari 
komissiyasiga murojaat qilish uchun muddatlar quyidagicha belgilanadi: 
– ishga tiklash nizolari bo‘yicha – xodimga u bilan mehnat shart-
nomasi bekor qilinganligi haqidagi buyruqning nusxasi berilgan kundan 
boshlab bir oy; 
– xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan moddiy zararni to‘lash 
haqidagi nizolar bo‘yicha – zarar yetkazilganligi ish beruvchiga ma’lum 
bo‘lgan kundan boshlab bir yil; 
– boshqa mehnat nizolari bo‘yicha – xodim o‘z huquqi buzilganligini 
bilgan yoki bilishi lozim bo‘lgan kundan boshlab uch oy; 
– xodimning sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplashga doir nizolar 
bo‘yicha sudga murojaat qilish uchun muddat belgilanmaydi. 
Mehnat nizolari komissiyasi yoki sudning qarori bilan xodim g‘ay-
riqonuniy asosda ishdan bo‘shatilgan taqdirda, u darhol ishga qayta 
tiklanishi lozim. Mehnat nizolari komissiyasi yoki sud ishga tiklash 
to‘g‘risida qaror qabul qilish bilan bir vaqtda, xodimga majburiy progul 
vaqti uchun o‘rtacha ish haqini to‘lash yoki kamroq haq to‘lanadigan ishni 
bajargan vaqt uchun oyligidagi farqni to‘lash haqida qaror qabul qiladi, 
biroq bu muddat bir yildan oshmasligi kerak. 
Shuningdek, xodimni g‘ayriqonuniy ravishda ishdan bo‘shatish yoki 
boshqa ishga o‘tkazishda aybdor bo‘lgan mansabdor shaxs zimmasiga 
progul qilingan yoki kamroq haq to‘lanadigan ishni bajargan vaqt uchun 
mansabdor shaxsning uch oylik maoshidan oshmaydigan miqdorda haq 
to‘lash javobgarligi yuklatiladi. Ishdan bo‘shatish sababining ta’rifi 
noto‘g‘ri yoki amaldagi qonunlarga muvofiq emas, deb topilgan taqdirda, 
140

---

mehnat nizolari komissiyasi yoki sud uni o‘zgartirishi va amaldagi 
qonunlarga muvofiq ta’riflashi shart. 
Agar ishdan bo‘shatish ta’rifining noto‘g‘riligi xodimning ishga 
joylashishiga to‘sqinlik qilsa, bir vaqtning o‘zida unga majburiy progul 
vaqti uchun o‘rtacha ish haqi to‘lash to‘g‘risida qaror chiqariladi, biroq bu 
muddat bir yildan oshmasligi kerak. Bunday hollarda mehnat daftarchasiga 
kiritilgan yozuvlar haqiqiy emas deb hisoblanadi, xodim esa mehnat 
daftarchasining haqiqiy emas deb topilgan yozuvi qayd etilmagan 
dublikatini berishni talab qilishga haqlidir. 
G‘ayriqonuniy ravishda ishdan bo‘shatilgan yoki boshqa ishga o‘tka-
zilgan xodimni avvalgi ishiga tiklash, ishdan bo‘shatish sababining 
ta’rifini o‘zgartirish, shuningdek xodimga ish haqi berish to‘g‘risidagi 
qarorlar darhol ijro etilishi lozim. Agar qarorning ijrosi ish beruvchi 
tomonidan kechiktirilsa, sud unga kechiktirilgan davr uchun o‘rtacha ish 
haqi yoki shu ish haqi o‘rtasidagi farqni to‘lash to‘g‘risida ajrim chiqaradi. 
Fuqarolik-protsessual kodeksning 131-moddasiga ko‘ra, mehnat ni-
zolari birinchi instansiya sudi tomonidan 10 kunlik muddat ichida 
ko‘rilishi lozim. Shuningdek, ishning boshqa muddatda ko‘rilishi ham 
Fuqarolik protsessual kodeksida belgilangan. Mehnat ishlarini sudda 
ko‘rish uchun tayyorlash alohida ahamiyatga egadir. Sudya ishni ko‘rishga 
tayyorlashga kirishganda FPKning 158–160-moddalari talablarini aniq 
bajarishi lozim. Ishga tiklash to‘g‘risidagi va boshqa nizolar bo‘yicha 
mehnat nizolari komissiyasining qarori ish beruvchi va kasaba uyushmasi 
qo‘mitasi yoxud xodimlar boshqa vakillik organining vakillari o‘rtasidagi 
kelishuvga binoan qabul qilingan taqdirda, sud qarorning nusxasini talab 
qilib olishi kerak. 
Sudlar mehnat intizomini buzish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni 
ko‘rganda, xodimning mehnat intizomini buzadigan xatti-harakatlarni 
qilgan-qilmagani, ish beruvchi unga nisbatan ta’sir etish choralarini 
qo‘llagan-qo‘llamaganini aniqlashi kerak bo‘ladi. 
Da’vogar da’vodan har vaqt voz kechishga haqli bo‘lgani tufayli 
mehnat nizolarining sudda ko‘rilishi kelishuv bitimi bilan tugatilishi 
mumkin. Mehnatga oid ko‘p masalalar mehnat qonunchiligi bilan tartibga 
solinganligi tufayli bunday masalalar yuzasidan kelishuv bitimlarini tuzish 
kamdan-kam uchraydi. 
Ishga tiklanish to‘g‘risidagi da’vo qanoatlantirilganida, xodimning 
qayerga va qanday ishga (mansabga) tiklanishi lozimligi qarorda 
ko‘rsatiladi. Uning noiloj bekor yurgan vaqti uchun korxonadan 
undiriladigan summaning miqdori ham belgilanadi. Ish haqini undirish 
141

---

to‘g‘risida nizo kelib chiqqanda, mehnat nizolarini ko‘ruvchi organ 
qonunga binoan xodimning pul undirishga doir quyidagi talablarini to‘liq 
qondiradi: 
– mehnat shartnomasi bekor qilinganida xodimga mehnat daftarcha-
sini o‘z vaqtida bermaganlik oqibatida kelib chiqqan majburiy progul vaqti 
uchun haq to‘lash to‘g‘risidagi; 
– mehnat nizolarini ko‘ruvchi organning xodimni avvalgi ishiga 
tiklash to‘g‘risidagi qarorini ish beruvchi ijro etmaganligi oqibatida kelib 
chiqqan majburiy progul uchun; 
– foydalanilmagan ta’til uchun xodimga tegishli bo‘lgan kompen-
satsiyani to‘lash to‘g‘risida. 
Bunday talablar bir yildan ortiq bo‘lmagan muddat uchun qondiriladi. 
Xodimning pul undirishga doir boshqa talablari 3 yildan ortiq bo‘lmagan 
muddat uchun qondiriladi. Xodimlar mehnatga doir huquqiy 
munosabatlardan kelib chiqadigan talablar bo‘yicha sudga murojaat 
qilganlarida, sud xarajatlarini to‘lashdan ozod etiladilar. 
Mehnat nizolari yuzasidan mehnat nizolarini ko‘rish komissiyasi, 
shuningdek sudning chiqargan qarorlari asosida xodimga to‘langan pul 
summalari ushbu qarorlar bekor qilingan taqdirda ham qaytarib olinishi 
(qaytarma ijro qilinishi) mumkin emas. Agar xodim yolg‘on ma’lumotlar 
taqdim etgan, soxta hujjatlar berganligi tufayli bunday g‘ayriqonuniy qaror 
qabul qilingan taqdirda, to‘langan pullar xodimdan qaytarib olinishi 
mumkin. 
Ish beruvchi tomonidan ixtiyoriy ravishda, shu jumladan qonunlarni 
noto‘g‘ri qo‘llash natijasida ortiqcha to‘lab yuborilgan pul summalari ham, 
basharti, bu xodimning yolg‘on ma’lumotlar yoki soxta hujjatlar taqdim 
etishi oqibatida yuz bermagan bo‘lsa, undan qaytarib olinishiga yo‘l 
qo‘yilmaydi. Xodimning yolg‘on ma’lumotlar yoki soxta hujjatlar bergani 
sud qarori yoki hukmiga ko‘ra ko‘rsatib o‘tilishi lozim. 
Mehnatga oid fuqarolik ishlarining muhim protsessual xususiyat-
laridan yana biri ishga tiklash va ish haqini undirish to‘g‘risidagi ishlar 
bo‘yicha chiqarilgan hal qiluv qarorlarining darhol ijro etilishidir. Hal 
qiluv qarorining darhol ijro etilishi uchun qaror chiqarilgan vaqtda sudya 
da’vogarga summani undirish haqidagi varaqani berishi lozim. 
Mehnat nizolarining ijro bosqichi ham o‘ziga xos xususiyatga ega. 
Ijroga oid qoidalarga muvofiq, xodimlarning mehnatga oid huquqiy 
munosabatlaridan kelib chiqadigan talablari birinchi navbatda 
qanoatlantiriladi. Xodimni ishga tiklash va ish haqini undirish to‘g‘risidagi 
ishlar bo‘yicha chiqarilgan hal qiluv qarorlarining darhol ijro etilishi 
lozimligi tufayli bunday qarorlar ijrosi ham to‘xtatilishi mumkin emas. 
142

---