Њзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги

2. Mehnat huquqi subyektlari va ularning tasnifi 
Mehnat huquqining subyektlari ijtimoiy mehnat munosabatlarining 
ishtirokchilari (ayrim shaxslar, tashkilotlar)dan iborat bo‘lib, ular 
subyektiv huquq va majburiyatlarning egalari bo‘lishi mumkin. Fuqarolar, 
ish beruvchilar, xodimlarning vakillik organlari, ish beruvchilarning 
vakillik organlari, davlatning ish bilan ta’minlash organlari mehnat 
huquqining subyektlari hisoblanadi. Ularning har biri o‘ziga xos huquqiy 
xususiyat – yuridik maqomga ega bo‘ladi.
Mehnat huquqining maqomi mehnat huquqi subyektining huquqiy va 
muomala layoqatini, shuningdek subyektiv huquq va majburiyatlarini 
bajarmaganlik uchun javobgarligini o‘z ichiga oladi. Mehnat huquqining 
subyekti bo‘la olish ayni paytda muayyan sharoitlar mavjud bo‘lganida 
shaxsning mehnat munosabatlarida ishtirok eta olishini anglatadi. 
Subyektiv huquq va majburiyatlar muayyan huquq normalarida 
mustahkamlab qo‘yiladi. 
37

---

Mehnat huquqiy maqomi 
umumiy 
va 
maxsus 
bo‘lishi mumkin. 
Umumiy maqom barcha subyektlar uchun birdek, maxsus maqom esa ay-
rim toifa xodimlariga taalluqli bo‘ladi. Mehnat huquqining 
subyektlari 
Mehnat kodeksning 2-bobida aytilganidek, quyidagilar:
– 
birinchidan,
xodimlar, ya’ni belgilangan yoshga yetgan (MKning 
77-moddasi) hamda ish beruvchi bilan mehnat shartnomasi tuzgan O‘z-
bekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek chet el fuqarolari va 
fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar;

– ikkinchidan,
ish beruvchilar. Quyidagilar ish beruvchilar bo‘lishi 
mumkin: a) korxonalar, shu jumladan ularning alohida tarkibiy 
bo‘linmalari o‘z rahbarlari timsolida; b) mulkdorning o‘zi ayni bir vaqtda 
rahbar bo‘lgan xususiy korxonalar; v) 18 yoshga to‘lgan ayrim shaxslar 
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda; 
– 
uchinchidan,
mehnat jamoasi (MKning 19-moddasi); 
– 
to‘rtinchidan,
kasaba uyushmalari (MKning 20-moddasi). 
Endi mehnat huquqining subyekti hisoblanuvchi shaxslarning huquqiy 
maqomi to‘g‘risida to‘xtalamiz. 
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 14-moddasida: «Bel-
gilangan yoshga yetgan (MKning 77-moddasi) hamda ish beruvchi bilan 
mehnat shartnomasi tuzgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, 
shuningdek chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar mehnatga 
oid munosabatlarning subyektlari bo‘lishi mumkin», – deb qayd etilgan. 
Fuqarolar ishtirok etadigan ijtimoiy munosabatlarning eng keng 
tarqalgani mehnat munosabatlaridir. U turli mulkchilik shakliga 
asoslangan, xilma-xil usullarda xo‘jalik faoliyati yurituvchi korxonalar, 
muassasalar va tashkilotlarga ishga kirish asosida vujudga keladi. 
O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi 
bo‘lmagan shaxslarning mehnat munosabatlarining subyektlari bo‘lishi 
ularning huquqiy mavqeiga bog‘liq. Fuqaro, eng avvalo, mehnat qilishi 
uchun qonunda belgilangan yoshga yetgan bo‘lishi lozim. O‘zbekiston 
Respublikasi Mehnat kodeksining 77-moddasiga ko‘ra, 16 yoshga yetgan, 
jismoniy va aqliy mehnat qilishga layoqatli bo‘lgan fuqarolar bilan mehnat 
shartnomasi tuzilishi mumkin. Istisno tariqasida ota-onalaridan biri yoki 
ularning o‘rnini bosuvchi shaxslarning yozma roziligi bilan 15 yoshga 
to‘lgan shaxslar ham mehnat huquqining subyekti bo‘la oladilar. Yoshlarni 
mehnatga tayyorlash maqsadida umumiy o‘rta ta’lim maktablari, bilim 
yurtlari, maxsus o‘quv yurtlari o‘quvchilari 14 yoshga to‘lgach, o‘qishdan 
bo‘sh vaqtlarida ishga qabul qilinishlari mumkin.
38

---

18 yoshga to‘lmagan shaxslar mehnat munosabatlarida qatnashganla-
rida ularning sog‘lig‘i va mehnatini muhofaza qilishning qo‘shimcha 
maxsus qoidalari nazarda tutilgan. Ayrim hollarda, mehnat munosabatlari 
faqat 18 yoshga to‘lgan shaxslar (masalan, transport vositasini boshqarish, 
tovar moddiy va pul qimmatliklari bilan ishlash va h. k.) va hatto undan 
katta yoshdagi shaxslar (masalan, sudyalik lavozimiga kamida 25 yoshga 
to‘lgan shaxslarning tayinlanishi yoki saylanishi) bilan o‘rnatilishi 
mumkin. 
Fuqaro muayyan hollarda mehnat munosabatlarining subyekti bo‘la 
olishi uchun bir qancha qo‘shimcha talablarga javob berishi lozim. 
Jumladan, ayrim ishlar va vazifalarga maxsus bilim yoki malakaga ega 
bo‘lgan, o‘zining jismoniy-fiziologik qobiliyatlarini namoyon eta oladigan 
shaxslargina qabul qilinishlari mumkin. Ruhiy kasalligi yoki aqliy zaifligi 
tufayli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan va homiylik 
ostida bo‘lgan shaxslar mehnat munosabatlarining subyektlari bo‘la 
olmaydilar. Salomatligining holatiga ko‘ra, I yoki II guruh nogironi 
bo‘lgan shaxslarning mehnat huquqining subyektlari sifatidagi layoqati 
birmuncha cheklanganligi e’tiborga olinmog‘i lozim. Shuningdek, sodir 
etgan huquqbuzarlik xatti-harakatlari uchun muayyan kasblar yoki 
lavozimlarda ishlash huquqidan sudning qarori yoxud hukmi bilan 
mahrum etilgan shaxslarning mehnat huquqida muomala layoqati ham 
cheklangan xususiyatga egaligi inobatga olinishi shart. 
Xodimning mehnat huquqiy maqomi uning yuridik maqomining 
tarkibiy qismidir. Mehnat huquqiy maqomi barcha xodimlar uchun 
ularning millati, irqi va boshqa farqlaridan qat’i nazar, bir xildir. Mehnat 
qilish borasidagi konstitutsiyaviy huquqlarning kafolatlanishi, bu 
huquqlarning amalga oshirilishi uchun shart-sharoitlar yaratilishi fuqarolar 
mehnat huquqiy maqomining tarkibiy qismi hisoblanadi. Chet el fuqarolari 
va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning O‘zbekiston Respublikasining 
hududida mehnat huquqiy munosabatlari subyektlari bo‘la olishlarining 
eng muhim shartlaridan biri ularning O‘zbekiston Respublikasida mehnat 
faoliyati bilan shug‘ullanish uchun belgilangan tartibda ruxsat (litsenziya) 
olishlari lozimligidir.
Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risidagi qonunning 13-moddasida 
chet el fuqarolarining O‘zbekiston Respublikasidagi mehnat faoliyati 
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshirilishi mumkinligi qayd 
etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 19 
oktabrdagi 408-sonli qarori bilan tasdiqlangan «O‘zbekiston 
Respublikasida xorijiy ishchi kuchlarini jalb qilish va ulardan foydalanish 
39

---

tartibi to‘g‘risidagi nizom» ham xuddi shu maqsadni amalga oshirishga 
qaratilgan. Fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar belgilangan tartibda O‘zbekiston 
Respublikasining hududida doimiy yashash uchun guvohnoma 
olganlaridan keyingina mehnat faoliyati bilan shug‘ullanishlari mumkin. 
Tegishli ruxsatnoma (litsenziya)ga ega bo‘lmagan shaxslarga O‘zbe-
kiston Respublikasida mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish taqiqlanadi, 
shunday holatlar aniqlangan taqdirda, o‘sha shaxslar O‘zbekiston 
Respublikasidan chiqarib yuboriladi. Bunday shaxslarni lisenziyasiz ishga 
qabul qilgan mansabdor shaxslar tegishli huquqiy javobgarlikka 
tortilishlari mumkin. 
Fuqarolar (jismoniy shaxslar) mehnat huquqining subyektlari sifatida 
muayyan majburiyatlarni bajarishlari lozimligi ularning mehnat huquqiy 
maqomining eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bunday majburiyatlar 
mehnat shartnomasi va boshqa me’yoriy hujjatlarda nazarda tutilgan. 
Jinoyat sodir etgan shaxslarga mehnat huquqiy layoqatini cheklash, 
ya’ni ma’lum faoliyat bilan shug‘ullanish yoki ma’lum bir lavozimda 
xizmat qilishdan mahrum etish uchun asosiy yoki qo‘shimcha jazo sifatida 
qonunda belgilangan asoslar bo‘yicha va faqat sud hukmi bilan yo‘l 
qo‘yiladi. 
Mehnatga oid munosabatlarning subyekti bo‘lgan har bir xodim 
Mehnat kodeksining 16-moddasida ko‘rsatilgan asosiy mehnat huquqlariga 
ega, bular: 
–
o‘z mehnati uchun qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish 
haqidan oz bo‘lmagan miqdorda haq olish; 
–
muddatlari chegarasi belgilangan ish vaqtini o‘rnatish, bir qator 
kasblar va ishlar uchun ish kunini qisqartirish, hafta davomida dam olish 
va bayram kunlari, shuningdek haq to‘lanadigan yillik ta’tillar berish 
orqali ta’minlanadigan dam olish; 
–
xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan sharoitlarda 
mehnat qilish; 
–
kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; 
–
ish bilan bog‘liq holda sog‘lig‘iga yoki mol-mulkiga yetkazilgan 
zararning o‘rnini qoplash; 
–
kasaba uyushmalariga hamda xodimlar va mehnat jamoalarining 
manfaatlarini ifoda etuvchi boshqa tashkilotlarga birlashish; 
–
qariganda, mehnat qilish qobiliyatini yo‘qotganda, boquvchisidan 
mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy 
ta’minot olish; 
40

---

–
o‘zining mehnat huquqlarini himoya qilish, shu jumladan sud orqali 
himoya qilish va malakali yuridik yordam olish; 
–
jamoalarga doir mehnat nizolarida o‘z manfaatlarini quvvatlash.
Mehnat munosabatlarining ikkinchi muhim subyekti, ishtirokchisi 
korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, bir so‘z bilan aytganda, ish 
beruvchilardir. O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 25 maydagi 
«Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunida 
O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi 
bo‘lmagan shaxslarning O‘zbekiston Respublikasining hududida turli 
shakldagi tadbirkorlik faoliyatlari bilan shug‘ullanishlari mumkinligi, 
shuningdek xodimlarni ishga yollash va ishdan bo‘shatish huquqiga egaligi 
belgilab qo‘yilgan. 
Odatda yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan korxona va tashkilotlar 
mehnat munosabatlarining subyektlari hisoblangan ish beruvchilar sifatida 
qatnashadilar. Ammo ba’zi hollarda maishiy, uy-ro‘zg‘or ehtiyojlarini 
qondirish uchun xususiy shaxslar, ayrim fuqarolarning boshqa fuqarolarni 
ishga yollash hollari ham tez-tez uchrab turadi. Yuridik shaxs maqomiga 
ega bo‘lmay tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchilarning yollanma 
mehnatdan foydalanishlari mumkin emas. Shu sababli ularning ish 
beruvchilar sifatida mehnat munosabatlarida ishtirok etishlari ham 
mumkin emas.
Korxonalar va tashkilotlarning mehnat huquqi subyektlari sifatida 
mehnat munosabatlarida ishtirok etishlari, ularning ish beruvchilar sifatida 
yuridik maqomi, eng avvalo, korxonalar, qishloq xo‘jaligi kooperativlari 
(shirkat xo‘jaliklari), aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini 
himoya qilish, jamoat birlashmalari, kichik va xususiy tadbirkorlikni 
rivojlantirishni rag‘batlantirish, kooperatsiya, xorijiy investitsiyalar 
to‘g‘risidagi hamda boshqa qonunlarda belgilab qo‘yilgan. Har bir 
korxonaga xos ishlab chiqarish, tashkiliy tuzilish va boshqa xususiyatlar 
hisobga olinib, ularning huquqiy subyektlilik, jumladan mehnat huquqiy 
subyektlilik maqomlari ularning ta’sis hujjatlarida, ayniqsa, nizomlarida 
belgilab qo‘yiladi. 
Amaldagi qonunchilikka ko‘ra, xo‘jalik faoliyatining ayrim turlari 
bilan shug‘ullanish uchun yuridik shaxslarning vakolatli davlat organlariga 
murojaat qilib, maxsus ruxsatnoma (litsenziyalar) olishlari lozimligi 
ko‘zda tutilgan hollarda (masalan, bank faoliyati, transportda tashish 
xizmatlari ko‘rsatish, savdo-vositachilik va boshqalar), ana shunday 
ruxsatnomaga ega bo‘lgan yuridik shaxslargina ushbu faoliyatlarni amalga 
41

---

oshirish yuzasidan ish beruvchilar sanalishlari, ya’ni mehnat 
munosabatlarining subyektlari bo‘lishlari mumkin. 
Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, davlat hokimiyati mahalliy 
organlarining ish beruvchi sifatida mehnat munosabatlarida ishtirok 
etishlari, ushbu davlat organlariga xodimlarni ishga tayinlash yoki 
lavozimga saylash qoidalari maxsus qonun hujjatlari bilan belgilab 
qo‘yiladi. Ularning ish beruvchi sifatida mehnat munosabatlaridagi yuridik 
maqomlari ham ushbu organlar faoliyatiga oid qonunlarda belgilab 
qo‘yiladi. Masalan, davlat soliq va bojxona xizmatlari to‘g‘risidagi 
qonunlarda ushbu organlarga xizmatchilarni ishga olish, ishdan bo‘shatish-
ga oid qoidalar belgilab qo‘yilgan. Chet el korxonalari, chet el sarmoyasi 
ishtirok etgan qo‘shma korxonalar O‘zbekiston Respublikasi hududida 
mehnat huquqining subyektlari bo‘la olishlari uchun ular qonunda 
belgilangan tartibda vakolatli organlar tomonidan davlat ro‘yxatidan 
o‘tkazilishi lozim.
Korxona va tashkilotlarning mehnat huquqi subyekti sifatidagi 
vakolatlari ushbu korxonalarning mulkdorlari tomonidan bevosita (xususiy 
korxona egasining o‘zi tomonidan) yoki u vakolat bergan maxsus boshqa-
ruv organi (direktor, rais, boshqaruv va h. k.) tomonidan amalga oshirilishi 
mumkin. Bu haqida korxonaning yuridik maqomini belgilovchi asosiy 
hujjat – korxona nizomida batafsil yoritilgan bo‘ladi. Korxona mulkdori 
vakolat bergan va uning nomidan mehnat munosabatlarida subyekt sifatida 
ishtirok etuvchi maxsus boshqaruv organi – ma’muriyatning huquqiy 
maqomi korxona nizomida yoki ushbu boshqaruv organi vakolatlari 
doirasini belgilovchi maxsus hujjat (mansab yo‘riqnomasi)da aks etgan 
bo‘ladi. 
Davlat korxona (muassasa, tashkilot)larining ish beruvchi sifatidagi 
vakolat doirasi va huquqiy maqomi tegishli davlat organi (vazirlik, organ) 
tomonidan tasdiqlangan me’yoriy hujjatda aks etadi. Mehnat kodeksining 
17-moddasiga binoan,