Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

вужудга келишини табиий ва ижтимоий сабабларини ахта-
риб топишга ҳаракат қилганлар. Уларнинг фикрларига кўра,
дин ўз-ўзидан (имманент) вужудга келмаган, балки у одам­
ларни қўрқитиш ва жамият қонунларини бажаришга маж­
бур қилиш учун ўйлаб топилган. Қадимги грек мутафаккир-
ларидан бири бўлган Демокрит динни одамларнинг табиат­
даги даҳшатли кучлардан қўрқишлари ва улар олдидаги ожиз-
ликлар сабабли вужудга келган деб ҳисоблаган. Албатта, буни
инкор этиб бўлмайди, лекин худога муносабатда одамларда
кўпроқ қўрқинч ҳисси эмас, балки меҳр-му\аббат туйғуси
устуворлик қилади. Бундан ташқари, қўрқинч ҳиссининг одам­
да нафратни вужудга келтиришини ҳам унутмаслик керак.
Антик давр ҳурфикрлиги диннинг вужудга келиши са­
бабларини моддий борлиқ билан узвий боғлаб тушунтириш­
да эришган ютуқлари 
илмий диншуносликнинг вужудга
келишида катта аҳамиятга эга бўлди.
Ўрта асрларда ижтимоий ва сиёсий шарт-шароитлар таъ­
сирида диннинг иқгисодий, сиёсий ва маданий ҳаётдаги ўрни
- 28 -

---

ва мавқеи янада ортди. Черков ва руҳонийлар дунёвий ҳоки-
миятга даъвогарлик қилиш билан бирга ҳурфикрликнинг ҳар
қандай кўринишларига қэрши кескин курашдилар. Мутафак­
кирларнинг ҳақиқатни излаш йўлидаги саъй-ҳаракатларида
диний догмалар доирасидан четга чиқишга йўл қўйилмади.
Европада Уйғониш даврига келиб, ижтимоий-иқгисодий
ва сиёсий ҳаётда амалга оширилган ўзгаришлар (капиталис­
тик муносабатларнинг вужудга келиши ва ривожланиши, фан
ва санъатнинг юксалиши, гуманизм ва реформация \аракат-
лари) натижасида ҳурфикрлилик аста-секин қайта тиклана
бошлаган. Инглиз мутафаккири Томас Гоббс (1588-1679 йил­