Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги навоий давлат педагогика институти

Bunga ko`ra 
attityudda uch
qism bo`lib
Kognetiv
Affektiv
Konativ

---

бўйича одамларга танлаб муносабатда бўлишар, хитойликлар ҳам сариқ танлилар сифатида 
камситиларди. Лапер билан ҳамроҳ бўлган талабаларга муносабат билан олимга бўлган 
муносабат ўртасида деярли фарқ сезилмади. Саёҳат тугагач, Лапер ўша барча меҳмонхона 
эгаларига миннадорлик хати ёзиб, яна ўша талабалар билан борса, яна ўшандай илиқ кутиб 
олишлари мумкинлигини сўради. Жавоб фақат 128 та меҳмонхона эгаларидан келди, 
уларнинг биттаси ижобий жавоб, 58 да рад жавоби, қолганларида турлича формаларида 
ноаниқ жавоблар олинди. Бундан Лапер шундай хулосага келди: демак, хитой миллатига 
мансуб шахсларга нисбатан установка билан мехмонхона эгаларининг реал хулқ-атворлари 
ўртасида фарқ бўлиб, аслида установка салбий эканлиги, вазиятга қараб эса, у бошқача-
ижобий намоён бўлганлиги аниқланди.
Ижтимоий установкаларга хос бўлган умумий қонуниятлардан яна бири унинг узоқ 
муддатли хотира билан боғлиқлигидир. Айни вазиятга шаклланган образлар узоқ муддатли 
хотирада сақланиб, у ёки бу вазиятда актуаллашади, яъни "жонланади". Масалан, баъзи бир 
этник стериотиплар ана шундай хотира образларидандир. Демак, ижтимоий установка 
объэктга ҳамда конкрет вазиятга боғлиқдир.
Шаклланган ижтимоий установканинг ҳаёт мобайнида ўзгариши мумкинлиги муҳим 
ижтимоий психологик аҳамиятга эгадир. Америкалик олим Ховлант фикрича, ижтимоий 
установка ўргатиш йўли билан ўзгариши мумкин. Яъни ўқувчилардаги турли 
установкаларни ўзгартириш учун рағбатлантириш ёки жазолаш системасини ўзгартириш 
лозимдир.
Шахс типлари ва уларнинг ижтимоий психологик характеристикаси. 
Психологларнинг фикрича, (Г.Асмолов, П.Шихерев, В.А.Ядов, П.Надирашвили ва 
бошқалар) ижтимоий установкаларни ўзгартириш учун шу установканинг сабаби бўлган 
вазият ёки фаолиятнинг мақсади ва мотивини ўзгартириш шартдир. Шу нарса шахснинг 
актив онгли фаолиятида содир бўлади. 
Шундай қилиб, шахс ижтимоийлашув жараёнида турли установкаларини рўёбга чиқариш 
шароитида фаоллик кўрсатади. Шундай фаолликнинг натижаларини биз унинг ижтимоий-
психологик сифатларида кўрамиз. Яъни, актив биргаликдаги фаолият, ўзаро мулоқот 
жараёнида шахснинг ижтимоий-психологик фазилатлари шаклланади. Шунинг учун ҳам 
барча сифатлар фаолиятда намоён бўладиган ҳамда мулоқотда кўринадиган сифатлар 
гуруҳига бўлинади. Масалан, ташқи муҳит билан фаол муносабат персептив ҳимоя 
сифатлари, яъни ўзига хавф солувчи ёки солиши мумкин бўлган ижтимоий таъсирлардан 
ҳимоя қилувчи хусусиятлар шаклланади. Бу сифатларни баъзи муаллифлар персептив 

---

қобилиятлар (В.А.Лабунская) деб атасалар, бошқалари ъъижтимоий таъсирларга ҳиссий 
жавоб бериш қобилияти" (А.Бодалев), ъъкузатувчанлик",ъъзийраклик" (Ю.Жуков) ва ҳоказо 
деб аташган. Бошқа сифатлар ъъмулоқотда намоён бўлувчи сифатлар"дир. Улар турли 
ижтимоий кутишлар системаси билан боғлиқ бўлиб, шахснинг турли шароитларда тўғри 
мулоқотга киришиш имкониятинп беради. Бундан ташқари, ҳар бир шахсда ўзига хос тарзда 
дунёни, одамларни идрок қилиш ва тушуниш қобилияти борки, улар мулоқот жараёнида 
камроқ хатоларга йўл қўйишини таъминлайди. Масалан, босиқлик, мулоҳазалилик 
ўзгаларнинг ички дунёсини гаплари, ҳатти-ҳаракатларига қараб билиш қобилияти ва 
бошқалар шулар жумласиданднр. Шу фазилатларни қанчалик намоён эта олишига қараб 
шахс типлари фарқланади.