Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги навоий давлат педагогика институти

Шахснинг ижтимоий установкалари. 
Масалан, бир кишига бадиий адабиётдан аинан бир гуруҳ асарлар гуруҳи ёки шу адиб 
ёқишини тушунмаиди. Ўша гуруҳдан янги бир китоб қўлга кирганда у албатта ёқиши керак 
деган тасаввурда бўлади шу манода олиб қаралганда ижтимоий установка шахсдаги 
англанмаган муносатбатларга ўхшайди. Лекин аслида унинг табиати жуда мураккабдир. 
Чунки ижтимоий установка тушунчасида муносабатлар ҳам, шахсий маъно ҳам, баҳолар 
системаси ҳам, билимлар ҳам ўз ифодасини топади. Яъни ижтимоий установка шахснинг 
турли ижтимоий объэктларга нисбатан муносабат билдиришининг ички механизмидир, шу 
объэктлар билан ишлашга, уларни баҳолашга ҳамда маълум тарзда идрок қилишга 
тайёргарлик ҳолатидир.
Shaxsning shakllanishi 
asosan uch sohada 
amalga oshiriladi
Faoliyat sohasi
Muloqot sohasi
O`z-o`zini anglash 
sohasi
Ijtimoiy 
ustanovka 
shaxs 
xulk-atvorining 
ichki, 
anglanmagan yoki qisman anglangan motivlariga kiradi
. 

---

Sof psixologik ma’noda yangicha tafakkur va dunyoqarashni 
shakllantiruvchi va o’zgartiruvchi ijtimoiy psixologik mexanizm - bu 
ijtimoiy ustanovkalardir. 
Bu - shaxsning atrof muhitida sodir bo’layotgan ijtimoiy hodisalarni, ob’ektlarni, 
ijtimoiy guruhlarni ma’lum tarzda idrok etish, qabul qilish va ular bilan 
munosabatlar o’rnatishga ruhiy ichki hozirlik sifatida odamdagi dunyoqarashni 
ham o’zgartirishga aloqador kategoriyadir.
Rus olimi V.A. Yadov o’zining dispozitsion konsepsiyasini 
yaratib, unda ustanovkalarni to’rt bosqich va to’rt tizimli sifatida 
tasavvur qilgan 
Eementar ustanovkalar (set) - oddiy, elementar ehtiyojlar asosida ko’p incha 
ongsiz tarzda hosil bo’ladigan ustanovkalar. Ularni o’zgartirish uchun 
moddiy shart - sharoitlarni va odamdagi ehtiyojlar tizimini o’zgartirish 
kifoya. 
Itimoiy ustnovkalar (attitud) - ijtimoiy vaziyatlar ta’sirida ijtimoiy 
ob’ektlarga nisbatan shakllanadigan ustanovkalar. Ularni o’zgartirish 
uchun ijtimoiy shart - sharoitlar va shaxsning ularga nisbatan baho va 
munosabatlari tizimini o’zgartirish kerak. 
B`azaviy ijtimoiy ustanovkalar - ular shaxsning umumiy yo’nalishini belgilaydi 
va ularni o’zgartirish e’tiqodlar va dunyoqarashlarni o’zgartirish demakdir. 
Qadriyatlar tizimi - ular avlodlararo muloqot jarayonining mahsuli sifatida 
jamiyatda qadr - qimmat topgan narsalarga nisbatan ustanovka. Masalan, sahih 
hadislar shunday qadriyatlardir, biz ularni tanqidsiz, muhokamalarsiz qabul 
qilamiz, chunki ular ham ilohiy, ham eng buyuk insonlar tomondan yaratilgan 
va avloddan avlodga o’z qadrini yo’qotmay kelayotgan qadriyatlardir. 
Ijtimoiy muhitning ta’siri xulq-atvorda bevosita namoyon bo’ladi. U yoki bu 
xulq-atvorning sababi uning motividir. Ijtimoiy psixologiya shaxs xulq-atvorining 
motivlari sifatida ijtimoiy ustanovkalarni o’rganadi. 

---

Ижтимоий установка муаммоси Гъарбда, айниқса, Америка Кушма Штатларида ҳар 
тарафлама чуқур ўрганилган муаммолардан ҳисобланади. Америкалик олимлар унинг 
шахснинг аввалги ҳаётий тажрибасига, ундаги ижтимоий тасаввурларига боғлиқлигини 
ўргиниб, шахс хулқ-атворини турли шароитларда бошқарувчи механизм эканлигини исбот 
қилдилар. (У. Томас, Ф. Знанетский, Г. Олпорт, М. Смит, К. Ховланд, Лапер, Д. Катс, Н. 
Рокич ва бошқалар) улар ижтимоий установкани бир сўз билан -"аттитюд"сўзи билан 
ифодалайдилар. 1942 йилдаёқ М. Смит аттитюднинг уч компонентли структурасини ишлаб 
чиққан. 
Когнетив қисм - бу шахсдаги аттитюд обектига нисбаттан билимлар, унинг одам 
томонидан англанишидир. Бунга шахсдаги билимлардан ташкари ғоялар, тасавурлар 
принсиплар ва ҳоказолар киради.
Аффектив қисми - бу ўша объэктни ҳиссий эмоционал баҳолаш бўлиб, ёқтириш ёки 
ёқтирмаслик тарзидаги ҳиссиётлар киради.
Конатив қисми ёки хулқ-атвор билан боғлиқ қисмига эса объэктга нисбатан амалга 
ошириладиган хатти-ҳаракатлар, айнан хулқ-атвор киради. Лекин баъзи олимларда 
установканинг айнан объэктга ёки вазиятга нисбатан бўлиши мумкинлиги ҳақида 
маълумотлар ҳам бор эди. Хусусан, Лапернинг 1934 йилда ўтказган машҳур эксперименти 
бунга мисол бўлиши мумкин. Экспериментнинг мазмуни қуйидагича эди.
Лапер иккита хитойлик талабалар билан АҚШ бўйлаб саёҳатга чиқади. Улар ҳаммаси 
бўлиб 252 та мехмонхонада бўлишиб, уларнинг деярли барчасида (биттасидан ташқари) 
илиқ, самимий муносабатнинг гувоҳи бўлишади. Маълумки, ўша пайтларда ирқий белги