|
Болаларни мактаб таълимига тайѐрлашда оиланинг маданий-
маънавий хусусиятлари
З.Шаропова
ТошДАУ
катта ўқитувчиси
Дунѐни тараққиѐти инсонлар томонидан кашф этилган янгиликлар
билан таъминланади. Шу кашфиѐтларни энг буюги – бу оила бўлса ажаб
эмас. Зеро, оила у қайси миллат, қайси давлатга оид бўлишидан қатъий назар
айнан мана шу миллатни, мана шу давлатнинг ҳусусиятини ўзида мужассам
этади. Шунинг учун ҳам «Оила инсониятнинг илоҳий ва мўъжизавий
кашфиѐти»дир.
Педагогик, психологик, физиологик тадқиқотлардан маълумки,
болаларнинг дунѐқарашини асосий қисми уларнинг мактабгача бўлган
ѐшларида шаклланади. Шунинг учун ҳам боланинг мактаб таълимига
тайѐргарлик даражаси маълум маънода пировард натижада баркамол
шахсининг тарбиялаш кафолатидир. Зеро, боланинг ўз «Мен»ини танлаш
жараѐни айнан оилада содир бўлади. Боланинг дунѐқарашини маънавий
сифатларининг мазмунида эстетик тасаввурлар муҳим ўрин тутади.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда тарихий ислоҳотлар, амалга
оширилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги
Қонуни, «Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури» қабул қилиниб, мамлакатимиз
ижтимоий ҳаѐтида таълим устивор соҳа сифатида эътироф этилди. Шунга
монанд тарзда узлуксиз таълим тизимида, жумладан унинг мактабгача
таълим бўғинида ҳам сезиларли ўзгаришлар юз берди. Айни пайтда
Республикада янгича иқтисодий тамойил, қонунларни амал қила бошлаши
натижасида айрим қийинчиликлар ҳам юзага келди. Ҳусусан, узлуксиз
таълим тизимининг мактабгача таълим бўғинида мактабгача таълим
муассасаларига жалб этилган болаларнинг салмоғи камайиб борди
(мактабгача таълим ѐшдаги болаларнинг 50 % болалар боғчасига қатнайди) .
Шу муносабат билан оила тарбиясининг аҳамияти жамиятнинг долзарб
58
ижтимоий-педагогик муаммосига айланиб бормоқда. Инсон ва таълим-
тарбия ажралмас ҳодиса. Биологик одамни инсон мақомини олишида айнан
таълим-тарбия асосий ўринни эгаллайди. Тарбияда таълим ҳам муайян
педагогик шарт-шароит, мазмун ва услублар асосида амалга оширилади.
Унинг натижаси ҳам моддий, ҳам маънавий бойлик яратишнинг заминидир.
Бу аввало ижтимоий ҳодиса. Тарбия жараѐни, шу жумладан мактабгача
ѐшидаги болаларда эстетик тасаввурларни шакллантириш ҳам ижтимоий
ҳодиса сарасига киради. Бу жараѐнни самарали кечиши ва пировард
натижасининг кафолатини эса педагогика фани таъминлайди. Худди шунинг
учун ҳам мактабгача ѐшидаги болаларда эстетик тасаввурларни
шакллантириш жараѐни ижтимоий-педагогик муаммодир.
Оила аъзоларининг ўзаро муносабатлари узоқ давом этган тарихий
эволюцион тараққтиѐтга эга. Бу тарих ҳар бир тарихий давр ва жараѐнлар
учун ўзига хос мазмун ва ҳусусуият касб этган. Муҳими, эволюцион
жараѐнлар муайян миллатнинг қадриятига айланган ҳусусиятлар,
анъаналарнинг такомиллаштириш, бойитиш ҳисобига амалга оширилган.
Тарихий манбаларнинг, ҳусусан шарқ алломаларининг илмий мерослари,
жумладан уларнинг таълимий ва тарбиявий қарашлари, ғояларини ўрганиш
ва таҳлил этиш юқоридаги эътирофни ҳаққонийлигидан далолат беради.
Оила кишилик жамиятининг муқаддас гўшасидир. Бу гўшадаги
муқаддас вазифа - бу бола таълим-тарбиясидир. Бу масала таъкидлаб
ўтганимиздек қадимий бўлиб, Шарқда ҳам оилада бола таълим-тарбиясига
алоҳида эътибор билан қаралган. Оиладаги ўзаро муносабатлар, маданият
масаласи тасаввуф фалсафасидаги ҳам алоҳида ўрин тутади. Бу фалсафанинг
йирик вакиллари бўлган Аҳмад Яссавий, Баҳовуддин Нақшбанд, Нажмиддин
Кубро тариқатларида ота ва оналар ўзаро муносабатлари фарзандлар
камолатидаги роли алоҳида таъкидлаб ўтилганлигини кўрамиз.
Марказий Осиѐ мутафаккирлари ва маърифатпарварлари Форобий, Ибн
Сино, Беруний, Юсуф Хос Ҳожиб, Кайковус, Девоний, Алишер Навоий,
Мунис Хоразмий, Бобур, Бедил, Беҳбудий, Қори Ниѐзий, Чўлпон, Фитрат ва
бошқаларнинг асарларида оила ва оилавий муносабатлар ҳақида қимматли
фикрлари мавжуд.
Шахс тарбияси нафақат педагогик, айни пайтда ижтимоий мазмун касб
этиши шу ва бошқа омиллар билан далилланади.
Оилада болаларнинг эстетик тасаввурларини шакллантириш бевосита
оила маънавияти билан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам эстетик тасаввурлар
маънавиятнинг таркибий қисми сифати ижтимоий-педагогик моҳиятига эга.
«Оиланинг маънавий олами ижтимоий тараққиѐтнинг таъсири ва унинг
маҳсули бўлса ҳам, у ўз навбатида, ижтимоий тараққиѐтга сезиларли таъсир
ўтказади. Бу умумаксиологик
4
қонунлардан келиб чиқади. Маданиятли
инсоннинг маънавий олами негизида ижтимоий мақсадлар, қараш ва ғоялар
ѐтади». Демак, оиладаги маданий-маънавий муносабат муҳим. Болаларда
4
Аксиология (юнонча axios) - Қимматли қадриятлар хақида фалсафий таълимот
59
эстетик тасаввурларни шакллантиришни нафақат эстетик мазмундаги
жараѐн, балки оиланинг ижтимоий моддий ва маънавий барқарорлашуви,
бойиш воситаси сифатида қаралиши лозим.
Бугунги ўзбек оиласининг маънавий муҳити қандай? Бу муҳит
болаларда эстетик тасаввурларни шакллантиришга қандай таъсир
ўтказмоқда? Ундаги миллий ўзлигимизга хосликлар, Шарқона қадрият ва
анъаналардан қай тарзда фойдаланаяпмиз? Бир қарашда оддийдек
туюлаѐтган бир қатор омиллар мавжудки, уларни турмуш тарзимизга кириб
келиши, аввало оила маънавиятини, аҳлоқий меъѐрлар ва унга оид
тасаввурларни, тушунчаларни, шу жумладан эстетик дунѐқарашни тўғри
шаклланишига салбий таъсир ўтказмоқда.
Do'stlaringiz bilan baham: |
