Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги мактабгача таълим муассасалари ходимларини қайта

 
 
 
 
 
 
 
Мактабгача ѐшдаги эшитишида нуксони булган болаларни мактабга 
тайѐрлашда оилада педагогик ишларни ташкил этиш 
 
З.Н.Мамаражабова 
Низомий номидаги
ТДПУ 
ф.ф.н., доцент 
 
Оила шароитида боланинг камол топиши учун зарур бўлган оғзаки 
нутқи ривожланиб боради. Мактабгача ѐшидаги боланинг асосий фаолияти 
ўйин бўлаганлиги сабабли, уларга таълим бериш жараѐни мураккаб 
ҳисобланади. Оилада таълим самарали ташкил этилиши учун бир қанча 
махсус шарт-шароитлар яратилиши талаб этилади.
Мактабгача болалик даврида ота – оналар эшитишида нуқсони бўлган 
болаларни махсус болалар муассасаларига бериш ѐки оилада тарбиялаш 
ҳақида ўзлари қарор қилади. Оилада тарбиялаш маъқул топилган ҳолларда 
бундай болаларга сурдологик кабинетлар сурдопедагоглари, маслаҳат 
гуруҳлари ѐки махсус мактабгача муассаса қошида ташкил қилинадиган 
вақтинчалик ташриф буюриш гуруҳлари педагоглари, шунингдек эшитиш ва 
нутқни реабилитациялаш марказлари ходимлари ѐрдам кўрсатади.
Кар болани оилада тарбиялаш ва ўқитиш бутун кун давомида, барча 
тартиб, ҳаракатлар (гигиеник процедуралар, овқатланиш, сайр) жараѐнида, 
ўйин ф ва эркин фаолият давомида амалга оширилади. Бола турмушини, кун 
7
Головчиц Л.А. «Дошкольная сурдопедагогика»: Воспитание и обучение дошкольников с 
нарушениями слуха: Учеб.пособие для студ. высш. учеб. Заведений - М.: Гуманит. изд. центр 
ВЛАДОС, 2001. — 304 с. — (Коррекционная педагогика)

---

126 
тартибини тўғри, унинг ѐши, жисмоний ва эмоционал имкониятларига 
адекват мос келадиган тарзда ташкил қилиш фавқулодда муҳим аҳамият 
касб этади. Ҳар куни болалар билан махсус машғулот ўтказилади, улар 20-30 
дақиқа давом этади. Бу машғулотларга ранг-баранг фаолият турлари 
киритилади, уларнинг ўзаро алмашиниб туриши боланинг толиқиши олдини 
олади. Оилада барча яқинларининг бола билан доимий нутқий мулоқотини 
кўзда тутадиган эшитиш-нутқ муҳитини ташкил қилиш зарурий шартлардан 
саналади. эшитишида нуқсони бўлган бола билан иш муваффақиятининг яна 
бир зарурий омили эшитиш аппаратларидан фойдаланиш саналади. Ота – 
оналар томонидан ҳал қилинадиган оилавий тарбия вазифалари болани 
маданий – гигиеник ҳамда ўз –ўзига хизмат кўникмалар билан таништириш 
ва уларни мустаҳкамлаш, уни тартибга, орасталикка, ўйинчоқлар, китобларга 
эҳтиѐткорона муносабатга ўргатиш; фойдали фаолиятга интилишни 
ривожлантиришдан иборат. Бироқ асосий эътибор мутахассислар томонидан 
нутқнинг шакллантирилиши ва нутқий кўникмаларнинг мустаҳкамланиши, 
эшитиш 
фаолиятини 
ривожлантириш, 
жисмоний 
ривожланишдаги 
оғишларни коррекциялашга қаратилади. Оила шароитида кар ва заиф 
эшитувчи болаларга педагогик ѐрдам кўрсатиш нутқ ўстириш ишларини 
кўзда тутади. Нутқ жараѐнини эгаллаш ва тил стандартини амалий 
ўзлаштиришда ѐрдам бериш, шунигдек луғат заҳирасини тўплаш, сўз 
маъноларини фарқлаш ҳамда жумла қуришда кўмаклашиш кўзда тутилади. 
Бу каби иш фаолияти учун ривожлантирувчи характерга эга бўлган фаолият 
турлари асос бўлади. Кундалик ҳаѐтда эишитишида нуқсони бўлган 
болаларнинг ота – оналари ўз боласини кўпроқ тушуниш, унинг 
кечинмалари ва таассуротларидан хабардор бўлиш, унинг учун тушунарли 
бўлишга интилади. Боланинг эшитадиган болалар билан нутқий мулоқотда 
бўлиши унинг умумий ҳолати ва ривожданишига ижобий таъсир ўтказади, 
турли нутқий бирликлардан мотивланган фойдаланиш ҳамда унинг лисоний
нутқи ривожланишига кўмаклашади. Шу билан бир қаторда оила шароитида 
унинг оғзаки ва ѐзма нутқини ривожлантириш бўйича режали машғулотлар 
(болага ортқча юкламасиз) олиб борилиши керак. Ўз вақтида 
шакллантирилган муваффақиятли ўқишнинг омиллари ҳам муҳим аҳамиятга 
эга, 
бу 
кўриш 
идроки, 
диққат, 
кузатувчанлик, 
тақлидчиликни 
ривожлантириш билан боғлиқ. Шундай, кўриш идрокини такомиллаштириш 
учун рангдор ўйинчоқлар, ранг – баранг таѐқчалар, шарчалар, мозаика, 
бўялган расмлардан фойдаланилади, уларни кўриб чиқар экан, бола ўхшаш 
предметларни, бир хил ва турлича рангларни саралашга ва уларни қиѐслашга 
ўрганади. Болаларнинг талаффузга оид малакалари кўриш-эшитиш идроки ва 
фонетик ритмикани ривожлантириш асосида шакллантирилади ва 
мустаҳкамланади. Мактабгача ѐшдаги болаларни ўз овоз аппаратидан 
моҳирлик билан фойдаланишга ўргатишади, уларга кўрсатиш мумкин бўлган 
артикуляция ҳаракатлари намойиш этилади, товушлар аниқ талаффуз 
қилинишига эришиб, тегишли бўғин, сўз ва жумлалардаги шаклланган 
малакаларнинг автоматлаштирилиши таъминланади. Барча машғулотлар 
ўйин шаклида ўтказилади. Бу болаларда қизиқиш ва фаолликни тутиб туриш 

---

127 
имконини беради. Артикуляция (талаффуз) ни тез – тез қайтариш унинг аста 
– секин аниқлик ва енгиллик касб этишига кўмаклашади. Айни пайтда 
болаларни кўриш ва ҳис қилиш ѐрдамида талаффузни назорат қилишга 
ўргатиш керак. Оила шароитида бу каби ѐрдам, аввало, уларнинг нутқий 
мулоқотини тиклашга қаратилади. Э.В.Миронова ва Е.Ф.Рау таъкидлашича, 
эшитишни йўқотганлигини тасдиқлайдиган ташҳис қўйилгани ҳамоноқ 
болага унинг учун чнги каналлар: кўриш, кўриш-эшитиш, кўриш – вибрация 
каналлари орқали атрофдагилар нутқини идрок этиш имкониятини бериш 
лозим. Кар бўлиб қолган боланинг нутқий тажрибаси доирасида унга 
қаратилган нутқни тушунишни таъминлаш муҳим. Бунинг учу нота-оналар 
кундалик турмуш шароитида (бола билан ўйнаѐтиб, уни ювинтираѐтиб, 
кийинтираѐтиб ва б.) болага таниш бўлган, ҳозир катта одамнинг қўлида ва 
боланинг эътиори ҳамда ҳаракати майдонида турган буюмлар номини кўп 
марта такрорлаши тавсия қилинади. Аста-секинлик билан болани «бирга 
гапириш» учун бошқа (гапираѐтган) одамга қарашга ўргатилади; катталар ўз 
нутқ суръатини боланинг нутқ суръатига мослаштиришга ҳаракат қилади, 
унинг эътиборини суҳбатдошнинг лабларига қаратади. Кар бўлиб қолган 
мактабгача ѐшдаги боланинг унга қаратилган нутқни эшитишига эришиш учу 
нота-оналардан маълум хатти-ҳаракатлар: 
- бола гапираѐтганининг ҳаммасини у сўзловчининг юзи ва лабларини 
кўрадиган тарзда такрорлаш; 
- боланинг илтимосини фақат унинг нутқий ҳаракатларидан кейингина 
қондириш, бунда унинг нутқий имкониятларини ҳисобга олиш; 
- боланинг эмоционал ҳолати (ажабланиш,ҳайратланиш ва б.) билан 
тўлдирилган қаратилган нутқига юз ифодаси ва «Тушунмадими, «Нима 
демоқчи бўляпсан?», «Яхшироқ айт, сенга нима кераклигини тушунмадим» 
каби жумлалар билан реакция қилиш. 
Э.В.Миронова ота-оналар гапнинг боши, ўртаси ва охиридаги таянч 
сўзга эътибор қаратиши лозимлигини уқтиради. Сўзлашув баландлигидаги 
овоз билан гапириш керак, бу боланинг қолдиқли эшитишига зарар 
етказмайди. Махсус ташкил қилинган ўйинларда катталар болаларга 
ўйинчоқлар билан қандай саломлашиш, хайрлашиш, уларга миннатдорчилик 
билдириш, мақташ, койиш, яъни уларга тирикларга каби мурожаат қилишни 
кўрсатиши мумкин. Бола ўйин чоғида буларга бажонидил тақлид қилади. 
Кейинроқ нутқий хулқ намуналарини инсонлар билан кундалик мулоқот 
вазиятига кўчиради. Шу тариқа атрофдагиларнинг нутқига, лаблар 
ҳаракатига нисбатан кўриш эътибори, катталар гапирганини қайтаришга 
эҳтиѐж ва ш.к. шакллантирилади.
Бола учун қулай фаолият турларида вазиятли нутқ ривожлантирилади, 
у гапириш ва ўқиш каби нутқий фаолият турларини эгаллаш учун асос 
бўлади. Кар бўлиб қолган болани кундалик ҳаѐтда турли вазиятларда 
гапиришга ундаш ва унинг хулқи ҳамда характерида қарама-қарши 
хусусиятлар – нутққа салбий муносабат, қатъий жим туришнинг олдини 
олиш керак. Бунинг учун у билан кун давомида доимий равишда 
мотивланган нутқий мулоқотни ташкил қилиш, унинг нутқий бирликларни 

---

128 
(сўз, жумла, қисқа фикрлар) тўғри қўллаганидан кейингина илтимос ва 
истакларини бажариш керак бўлади. Бироқ буни мулойтимлик билан, болада 
душманлик кайфиятини уйғотмаган ҳолда амалга ошириш лозим. Нутқий ва 
ўйин контактлари чоғида болага китоддаги расмларни, унга таниш ва 
ѐқадиган ўйинчоқларни кўрсатиш ва уларни аташ (номини айтиш), бунинг 
учун 
хонанинг 
турли 
жойларида 
жойлашган 
предметлардан 
фойдаланишмумкин; бундай предметларни қидириш ўйинини, нутқий 
жўрликда ташкил қилиш мумкин. бундан ташқари, Боланинг мулоқот 
доирасини кенгайтириб бориш, бунга қариндошлар ва танишларни жалб 
қилиш жуда муҳим. 
Кар бўлиб қолган боланинг қолдиқли нутқини сақлашда ўқиш 
малакаларини эгаллаш муҳим ўрин тутади. Агар бола фақат айрим 
ҳарфларнигина билса ҳам, уни шу ҳарфлардан бўғинлар тузишга ўргатиш ва 
айни пайтда бола глобал ўқийдиган яхлит сўзлар ѐзилган жадвалларни 
кўрсатиб бориш керак. Шу билан бир пайтда буйруқ майлидаги феълларни 
(турли топшириқлар, ҳаракатга ундашлар шаклида) киритиш керак. Феъл 
туркумига оид сўзлар ѐзилган табличкалар кар бола учун от туркумига оид 
сўзлар ѐзилганига аганда кўпроқ қийинчилик туғдиради. Шу сабабли 
мулоқот чоғида бер, ол, кўрсат, олиб қўй, тур, ўтир, юр каби феъллардан 
фойдаланганда, бола тегишли сигналга жавобан ҳаракатлар бажарадиган 
вазиятларни танлаш керак. Бу каби синал сифатида табиий ишора ва 
артикуляция жўрлигидан фойдаланиш мумкин. 
Мактабгача ѐшдаги кар бўлиб қолган болани оила шароитида 
тарбиялашда эшитишни йўқотгани сабабли юзага келиши мумкин бўлган 
талаффуз ѐмонлашувининг олдини олиш керак. Э.В.Миронова ва Е.Ф.Рау 
таъкидлашича, ота-оналар талаффуз нуқсонларини тўғрилашнинг махсус 
усулларини билмасдан туриб ҳам, унинг талаффузи ва сўзларда урғуни
қўллашини назорат қилиш йўли билан кар бўлиб қолган боланинг оғзаки 
нутқини сақлаб қолишни таъминлаши мумкин. Бола нутқининг 
ривожланиши, унинг талаффуз томонини эгаллаш нутқий эшитишнинг 
шаклланиши ва атроф оламдаги товушлар ҳақидаги тасаввурларни 
кенгайтириш билан чамбарчас боғлиқ. Баланд ва кескин товушлар болада 
кўнгилсиз ҳисларни уйғотмаслигига алоҳида эътибор қаратиш керак бўлади. 
Умумий мактабгача муассаса гурҳларига қатнайдиган болаларни бинаурал 
(иккита қулоқ орти аппарати билан) протезлаш тавсия қилинади.