Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги мактабгача таълим муассасалари ходимларини қайта

Имконияти чекланган болалар таълимида оилалар билан 
ҳамкорликда ишлашнинг методик томонлари 
Н.Ахмедова
А.Авлоний номидаги 
 ХТХҚТМОМИ 
Махсус таълим кафедраси
катта ўқитувчиси 
Ҳар қандай соғлом болалар каби имконияти чекланган болалар ҳам 
таълим олишни, тарбияланиб шаклланишни ҳохлайди. Бундан ташқари 
аксарият 
имконияти 
чекланган 
болаларнинг 
яқинлари 
ҳам 
ўз 
фарзандларининг ўзгаларга тобе бўлиб яшамасликлари учун керакли бўлган 
барча эътиборни таъминлашга ҳаракат қиладилар. Таълим билан қамраб 
олинган имконияти чекланган болаларнинг муассасага мослашуви ҳамда 
йўналишлар бўйича талаб этилувчи билим, кўникма ва малакаларни 
ўзлаштириши учун махсус коррекцион-педагогик ѐндашувлар талаб этлади. 
Ушбу коррекцион ѐндашувлар нечоғлик хусусий бўлмасин ва қанчалик вақт 
ҳамда маъсулият талаб этмасин, оилалар улардан хабардор бўлиши 
муҳимдир. Чунки муассасада ўзлаштирилган барча маълумотлар табиий 
вазиятларда, яқинларининг кўмаги билан мустаҳкамланиши бола учун қулай 
ва осондек туюлади. Болалар яқин кишиларининг (ота-онаси, устозлари, 
тарбиячиларининг) муносабатларини яхши билса, бу унга жараѐнда ѐрдам 
берса, шундагина бола педагогик таъсир ўтказишга очиқ ва мойил бўлади. 

---

119 
Тарбиячи-дўст, мураббий, йўл бошловчи бўлгандагина болалар ўзларининг 
ички оламларини очиб кўрсатадилар. 
Махсус таълим муассасалари мақсад ва вазифалари таълим-тарбиянинг 
узвий боғлиқлигига таянади. ―Таълимни тарбиядан, тарбияни таълимдан 
ажратиб бўлмас‖-деган шарқона ҳақиқатнинг ҳаѐтийлиги ва долзарблигини 
инобатга олинса, таълим жараѐнида ўқитиш ўз вазифасини бажараѐтган 
пайтда тарбия ҳам ўз вазифасини амалга оширади. Ҳар иккала жараѐн 
кутилган натижага муайян усул ва воситаларнинг методик жиҳатдан тўғри ва 
ўринли қўлланилиши ҳамда оилалар билан узвий ҳамкорликда эришади. Шу 
боис амалиѐтчилар томонидан жараѐнда самара берадиган усуллардан 
фойдаланилиши 
таълимнинг 
сифатини 
белгиловчи 
мезонлардан 
ҳисобланади. Махсус таълим тизимида қўлланиладиган хусусий усуллар 
педагогикада илмий асосланган ва амалиѐтда ўз самарасини берган ва 
бераѐтган умумий ўргатиш ва тарбиялаш усуллари билан мустаҳкам
боғлиқдир.
Имконияти чекланган болалар учун махсус ташкил этилувчи мактабгача 
ва мактаб таълими тизимида ҳам соғлом болалар учун мўлжалланган 
муассасалардаги каби болаларга билим бериш(таълим)ни кўзда тутувчи 
усулларни қуйидагича таснифлаш мумкин. 
1. Ўргатишнинг оғзаки усуллари. 
2. Ўргатишнинг кўргазмали усуллари. 
3. Ўргатишнинг амалий усули . 
Болаларни мактабга тайѐрлашда ҳар бир усулнинг ўз ўрни ва таъсири 
ҳамда дидактик имкониятлари мавжуддир. Айниқса болаларни мактабга 
тайѐрлашда болалар учун қизиқарли эртак, хикоя ва бошқа оғзаки усул 
таркибига кирувчи иш турлари ва воситаларидан фойдаланиш яхши натижа 
беради. Чунки бу ѐшда болалар ҳали ўқиш ва ѐзишни билмаганликлари учун 
кўпроқ маълумотлар оғзаки тарзда етказилади. Бироқ оғзаки айтилаѐтган 
мазмуннинг кўргазмали тарзда намойиш этилиши болалар томонидан 
материални самарали ўзлаштирилишига эришиш имкониятини беради. 
Ўргатиш жараѐнида кўргазмали усулдан фойдаланишнинг муҳимлиги 
боланинг ўрганилаѐтган нарса ва ҳодисаларни ҳиссий идрок этишга, уларни 
кузатиб мушоҳада қилишга болани ундаш, мантиқий ва назарий 
маълумотларни ўзлаштиришга ҳамда назарий билимларни амалиѐтда қўллай 
олишга 
ўргата 
билиши 
билан 
изоҳланади. 
Болалар 
томонидан 
ўзлаштирилаѐтган материалнинг маъулм қисми ролли ўйинлар, мос 
ҳаракатлар билан паралел бажартирилса, янада натаижавийликка эришиш 
учун шароит яратилади.
Айтиб ўтилган усулларнинг табиий вазиятларда аралаш қўллашни 
оилаларга ҳам ўргатиш муҳимдир. Бунинг учун оилалар машғулотларда 
иштирок этиши лозим. Тарбиячи билан ҳамкорликда оилада шуғулланиш 
учун дидактик воситаларни танлашни билиш ҳам оилалар учун муҳимдир. 
Ўргатиш усуллари билан бир қаторда тарбия усуллари ҳам қўлланилади. 
Тарбия деганда ҳар томонлама баркамол шахсни шакллантириш мақсадида 

---

120 
боланинг онги, ҳис-туйғулари, иродаси хулқ-атвори ва муносабатлари 
тизимига таъсир кўрсатиш усулини тушуниш керак. 
Тарбия усуллари таълимда бўлганидек айрим элементларга бўлиниб, 
улар тарбия йўллари деб аталади. Тарбия усуллари ва йўллари қуйидагилар: 
1. Тушунтириш. 
2. Намуна қилиш ва бўлиш. 
3. Рағбатлантириш. 
4. Жазолаш. 
Махсус таълим муассасаларида яратилувчи табиий вазиятлар ўқитиш 
каби тарбия жараѐнида ҳам болаларнинг якка ва жамоа фаолиятини ташкил 
этиш ҳисобланади.
Масалан, 
учрашувлар, 
мусобақалар, 
тақдимотлар, 
кўнгилочар 
тадбирлар, синф мажлислари, мақсадли ташрифлар, эрталиклар, суҳбатлар, 
турар жойлар, корхоналар, тарихий обидалар ҳамда ташкилотларда олиб 
бориладиган ишлар ва бошқаларни тарбиянинг ташкилий шакллари дейиш 
мумкин. У ѐки бу тарбиявий вазифаларни ҳал этишда қўлланиладиган 
жихозлар ҳамда мақсадга мувофиқ ташкил этилган методик йўллар тарбия